Ekspluatatsiyasi instituti

“Тизимли таҳлил” 
тушунчасининг турлича 
талқинлари
 
Муаммони 
ўрганишнинг 
комплекс шакли 
 
Фанлараро фан 
Тизимли ёндашув 
асосидаги таҳлил 
тури 
Давлат 
бошқарувида 
фойдаланилад
иган услуб 
Тизимлар назарияси 
асосидаги услубият 

---

53 
SHu o‘rinda ta’kidlash lozimki, matematik asosga egaligi TTning aniqligini 
yuqori o‘rindaligi bilan baholaydi, ya’ni mavjud bo‘lgan ko‘plab qarorlarni tizimli 
tartibga solish, ularning algoritmi, o‘z o‘rnida, tizimdan chiqishda nisbatan yuqori 
ko‘rsatkichlarga ega optimal, izohlangan, ishlatish mumkin bo‘lgan va maksimal 
samarali qarorni ishlab chiqishga imkon beradi.
TT rejalashtirish yoki strategik rejalashtirish va rejalashtirishning maqsadli 
bosqichi bilan bog‘liq boshqaruv vazifasiga ilova tizimli konsepsiyalar sifatida 
ham belgilanadi. U ketma-ket bo‘lgan fikrlash operatsiyalaridan tashkil topib, 
ob’ektiv reallikka nisbatan yaqin bo‘lgan fikrlash tizimini shakllantiradi.
TT ilmiy bilish uslubiyatining yo‘nalishi sifatida ham talqin qilinadi. Uning 
asosida ob’ektlarga tizim sifatida qarash yotadi. Bu esa ob’ektlardagi kuzatish 
qiyin bo‘lgan xususiyatlar va munosabatlarni tadqiq etishga imkon beradi[23].
TT tizim alohida tarqoq quyi tizimlardan tashkil topishiga qaramasdan 
integratsiyalashgan yaxlitlikni anglatadi. Tizimli yondashuv o‘rganilayotgan 
ob’ektni yagona maqsad bilan birlashtirilgan o‘zaro bog‘liq tizimlar majmuasi 
sifatida ko‘rishga hamda uning ichki va tashqi aloqalarining integratsiyalashgan 
xususiyatlarini ochib berishga imkon beradi. 
Real tizimlarni faoliyat yuritishi ushbu tizimlarning ichida va ularning atrof-
muhit bilan munosabatlarida murakkab o‘zaro bog‘liqlikning mavjudligi bilan 
izohlanadi. Bunday sharoitda tizim faoliyatining umumiy maqsadlarini va ularga 
qo‘yiladigan talablarni inobatga olmasdan xususiy qarorlar qabul qilish etarli 
bo‘lmasligi, hatto noto‘g‘ri ham bo‘lishi mumkin. 
Bir qator tadqiqotchilarning fikricha, TT qat’iy uslubiy konsepsiya 
ko‘rinishida mavjud bo‘lmaydi. Bu o‘z o‘rinda bilim berish tamoyillari 
yig‘indisidir. Ularga itoat qilish esa aniq tadqiqotlarni ma’lum darajada maqsadli 
yo‘naltirishga imkon beradi. 
TT uslublarini siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnik, harbiy va ijtimoiy xarakterga 
ega bo‘lgan muammolarni echishga jalb etish zarurligi dastavval qaror qabul qilish 
jarayonida tanlovni noaniqlik sharoitida amalga oshirilishi bilan belgilanadi. Bu 

---

54 
holat har doim ham aniq sonlarda belgilab bo‘lmaydigan omillarning mavjudligi 
bilan izohlanadi. 
TT jarayonlari va uslublari aynan muammolarni hal qilishning muqobil 
variantlarini ilgari surishga, har bir variant bo‘yicha noaniq ko‘lamlarni aniqlashga 
va qaror variantlarini u yoki bu samarali mezonlar bilan solishtirishga 
yo‘naltirilgan. 
SHu bilan birga ta’kidlash joizki, dunyoda barcha narsa tizimli: amaliyot va 
amaliy faoliyat, ilm va ilm olish jarayoni, atrof-muhit va u bilan aloqa (yoki uning 
tarkibidagi aloqa). TT ilmiy anglash uslubiyati sifatida buning barchasini 
tuzilmaga soladi va ob’ektlarni, hodisalarni hamda har xil ko‘rinishdagi 
jarayonlarni tadqiq etish va o‘zga variantlarni (ayniqsa yashirin variantlarni) 
aniqlashga imkon beradi. YAna ularni umumiy va farqli, murakkab va sodda, 
yaxlit va qismlarga bo‘lingan holda o‘rganadi. 
Har bir insonning aqliy faoliyati o‘z mohiyatiga ko‘ra masalalarni, 
maqsadlarni, resurslarni rejalashtirishlarni aniqlashdan echimlarni topib va ularni 
ishlatishgacha yo‘nalishdagi o‘zaro bog‘liq tizimlar jarayonining yig‘indisidan 
foydalanishni nazarda tutuvchi tizimli faoliyat bo‘lishi shart.
YUqorida keltirilgan tizimli tahlil mazmun va mohiyatidan kelib chiqqan 
holda YTH jarayon sifatida murakkab tizim hisoblanadi: tizimda ijtimoiy, 
texnikaviy, tashkiliy va iqtisodiy tavsifga ega omillarni o‘z ichiga oladi.