O kzbekiston respubl1kasi oliy ya cprta m axsus ta’lim vazirligi

Suv havzasining ifloslanishi
Sanoat rivojlanishi, qishloq xo'jaligining rivojlanishi suv havzaia- 
rining ifloslanishiga sabab bo'ladi. Organik jihatdan ifloslangan suv- 
liklarda dimiqish (zamor) holati yuz beradi, unchalik katta boMmagan 
suv havzalarida baliqlarning yoppasiga nobud bo‘lishi kuzatiladi.
To'xtalgan ko‘l suvning baliq organizmiga ta’siri suv tarkibiga ham- 
da baliq yashash muhitiga ham bog‘liq. 0 ‘zbekiston suvliklari ayniqsa, 
Buxoro vohasi suvliklari evtrofikatsiyaga duch kelib, organik ifloslanish 
natijasida suvda erigan kislorod miqdorining kamayishi sababli dimi- 
qishlar yuz beradi (Qoraqir ko‘li). Yozda suvning kirishi kamayadi, sa- 
yoz joylardagi yuksak suv o‘simliklari quriydi. Natijada keyingi yili suv 
ko'payishi bilan mikroorganizmlar faoliyati kuchayadi, chirish jarayoni 
aktivlashib boradi, BPK (5) ko‘rsatkichi kattalashadi. Bu degani suvdagi 
erigan kislorodning miqdori kamayadi. Demak, suv muhitining buzili- 
shi uning biomeliorativ holatining yomonlashuvidan iborat. Shahar chi- 
qindilarining suvliklarga tushishi oqibatida ifloslanish darajasi oshadi. 
(Dengizko‘l). Lekin shunga qaramay 1970—1980-yillarda Dengizko'ldan 
har yili 500-800 tonnagacha baliq mahsulotlari ovlangan. Shaxar chi- 
qindi suvlari bilan bir qatorda 10 m3/sek ABMK-1, ABMK-II kabi ava- 
riyniy kanallari orqali chuchuk suv ham tushib turgan. Keyingi yillar 
umuman suv tushmay qolganligi sababli sho‘rlik darajasi ko'tarilib, uning 
konsentratsiyasi 26—30g/l gacha yetgan. Hozirgi kunda umuman baliq 
ovlanmaydigan holga tushgan. Buning asosiy sababi kanallar orqali ham- 
da markaziy tashlanma zovuri orqali DengizkoMga suv tushmasligidir.
317

---

Gidrotexnik inshootlar
Daryolarga, kanallarga qurilgan gidrotexnik inshootlar tabiiy suv- 
liklarning ixtiofaunasiga harnma vaqt bir xilda ta’sir etmaydi. Bu esa 
eng avval suv havzasining xarakteriga bog'liq, qaysikim unda platina 
qurilgan bo‘lsa, uning ixtiofaunasi tarkibi va suv inshooti ekspluatatsi- 
yasiga bog'liq. 0 ‘zbekiston hududidagi barcha suv omborlari asosan 
qishloq xo'jaligi talabini qondirish uchun qurilgan. Shu sababli suv om- 
borining suvi kezi kelganda to‘liq ishlatilishi ham mumkin. Natijada 
suv omborining suvi qishloq xo'jaligi zaruriyati uchun ishlatiladi. Bu­
lling oqibatida uning ixtiofaunasi toiiq nobud boiadi.
Suv omboriga o‘tuvchi baliqlarning migratsiyasi uchun quiay sharoit 
buziladi. Masalan, To‘dako‘ldagi oq amur, oq va chipor do‘ngpeshana ne- 
rest uchun to'siqlargacha (platinagacha) keladi, lekin to'siqdan o‘tolmaydi. 
Demak, nerest migratsiyasi buziladi. Chunki uzoq Sharq ixtiofaunasiga 
tegishli bo'lgan bu turlar reofil hisoblanadi. Suv ombori muhiti ikki xil 
xarakterga ega bo'lsa, platinaga yaqin qismi ko'l xususiyatiga ega bo'ladi. 
Bu qism ham 20—25% ni tashkil qiladi. Qolgan o‘rta qism esa 35—50% 
bo‘lib, oralik muhitga ega boiadi. Reofil baliqlar esa nerest uchun daryo­
larga chiqolmaganligi sababli bu turlar (oq amur, do'ngpeshana) suv om­
bori sharoitida ko'llarda ko'paymaydi. Shuning uchun ham reofil turiga 
mansub bo'lgan baliqlar sex sharoitida ko‘paytiriladi.
Sug'orish sistemasi Amudaryo va Sirdaryoga o'z ta’sirini ko‘rsatib, 
Orol dengizining baliq ovlash faoliyati hantda dengizning suv hajmi 
va maydonining kamayishiga sabab bo'ladi. Maydoni 90 km2 bo'lgan 
Kara-Teren hozirgi kunda yo'q, boshqa ko'l Sudoche orol baliqlarining 
nerest joyi bo'lgan, hozirgi kunda esa bu ham qurib qolgan. Bunday ek- 
stremal holatlar baliqchilikka salbiy ta’sir ko'rsatmoqda. Suv omborlari- 
dan baliqchilik maqsadida foydalanish mumkin. Ammo nasoslar orqali 
ko'p miqdorda mayda baliqlar nobud bo'ladi. Lekin bioakustika usul- 
larini qo'llash orqali baliqlar nobud bo'lishini oldini olish va baliqlarni 
himoyalash mumkin. Suv omborlari huzurida ko'l-hovuz baliqchilik 
xo'jaligini tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun liar yili 
oktabr—noyabr oyiga suv ombori baliq segoletkalari bilan baliqlashtirila- 
di. Baliqlarni qo'shimcha ravishda tabiiy va sun’iy ozuqa bilan ozuqlan- 
tiriladi. So'ngra kelgusi yili avgust—sentabr oyida nevod yordamida 
baliqlar ovlanadi va yana baliq segoletkalari bilan baliqlashtiriladi. Bu­
ning uchun har 100 gektar maydonni segoletkalar bilan baliqlashtirish 
uchun suvlikning oldida 1 gektar o'stiruvchi hovuz tayyorlash zurur,
3 1 8

---

yana qo‘shimcha ravishda ozuqa hovuzlari tayyorlab tabiiy ozuqa 
yetishtirish ham kerak boiadi. Agarda tabiiy suvlik maydoni 2000 gek- 
tar bo‘lsa unda 20 gektar o‘stiruvchi hovuz bo‘ladi.