Кирисиў. Жеке раўажланыў биологиясы пәниның раўажланыў

Эпигенез 
илиминиң тийкарын салыўға алып келди ямаса бул префармизимге 
қарсы илим.
Эпигенез 
– бул әсте ақырынлық пенен раўажланыў. Бул организмниң 
қурамалы процесслигине байланыслы раўажланыў мәнисинде мс. мәйекте 
жүректиң раўажланыўы оған жақын орган қанаттың зачаткасына нәрсе тәсири 
жоқ. Демек эмбрионниң раўажланыўында бир органниң раўажланыўы екинши 
органниң раўажланыўына қатнасы жоқ-деп дәлиллейди. 
Италиялы Марчель Мальпиги (1628-1694) эмбриологиядағы ең баслы 
жаңалық бул Левенгук тәрепинен 1677-жыл сперматазоидтың тексерилыўы 
анықланған. Әне усы илимпаз 1695-1700 жылларда Тиядағы (Тибочная Тия) 
партоногенезди үйренди. Ал Сваммердам насекомалардың метамарфозын 
үйренди. Мальпиги болса микроскопиялық анатомияны үйренди ямаса 
шɵжениң зародыштағы ўақтын тексерди. Солай етип бул дәўир 200 жыл 
шамасында эмбриологияда еки ағым преформизм ҳәм эпигенез бир-бирине 
қарама-қарсы ҳукым сүрди. 
Демек әййемги эпигенетиклердиң пикири зародыштың дәслепки 
дәўирлеринде ол структурасыз деген пикири бул микроскоп ашылыўынан 
кейин ол пикирде қәте есапланды.
Ҳәттеки гүлдиң ғумшасында (бутон), ал насекома личинкасында жүдә 
майда ержеткен организмниң дәслепки формасы (зачатка) болади-деген де 
пикирлер болды. Бул илимпазлар сперматазоид ишинде пүтин формалы адам 
болады деген. Әне буларды биз преформистлер, анималькулистлер 
(animalculum-спермия) деймиз. Жәнеде преформистлер-овистлерде болды. Олар 
аналық-мәйекликте пүтин организм болады деди. Партаногенездиң ашылыўына 
алып келди. Мальпиги аталанбаған туқымнан шɵже раўажланыўы бул 
температураға байланыслы оның ыссылығы тәсир етеди-деди. 
К.Ф.Вольфтан К.М.Бэрге шекемги эмбриология басқышларындағы 
раўажланыў. 
Эмбриологияда жүдә күшли бурылыс жасаған илимпаз Галле қаласы 
Германияда, Галле университетиниң жас докторы еди. Кейин Петербург 

---

6 
академиясының академиги Каспер Фридрих Вольф (1734-1794). Буниң жақлаған 
жумысы туўылыў теориясы 1759 жылы. Бул шөже зародышындағы процесслерди 
толық ҳәм дурыс тексерди бул ўақытта физиолог Галлердиң идеясы ҳүким сүрген 
еди. Ол раўажланыўда оның дәслепки басқышларында мыс. Трубка тәризли 
органлар сол фармада болады, ал кейин ол толысып тик өседи деди, Вольф бул 
пикирге қарсы шығып дәслеп олар пластлар формасында кейин ала трубка 
формасына ийе болып өседи деди.
Демек раўажланыў процессинде форма пайда болады. Бул эпигенез ушын ең 
керекли аргументти айтты. Бул пикирди немец илимпазы профессор Блюменгок 
(1752, 1840) қуўатлады. Кейин типлер теориясы Жорж Кюве тәрепинен ашылды. 
Онда барлық тири организимлер тири ҳайўанлар дүньясын төрт типке бөлди. 
Олар бир бири менен байланссыз болады. 
1. Омыртқалылар
2. Буўын аяқлылар 
3. Жумсақ денелилер 
4. Нур денелилер 
Буннан соң белгили илимпазлардан М.Радки 1793-1860, Х.Р.Пандер (1794-
1865) ҳәм К.М.Бэр (1792-1876).
Мәселен. Пандер биринши рет 1817 жылы зородыш қабығын толық 
анализледи. Ол шөжениң зородышын (листи) дәслеп үш қабаттан. 
1-сыртқы сероз қабаттан 
2-ең терең жайласқан силекейли
3-аралық қан қабаты деп түсиндирди. Әне усындай қабатларды Бэр ҳәмме 
омыртқалыларда анықлады. Балықлар, қурбақа, тасбақа ал ол қуслардың 
зородышында үш емес төрт қабатты анықлады. Бул кейиншелик зародышлар 
уқсаслығы деген мийнетти жазыўға материал болды, Бэр биринши рет сүт 
емизиўшилер туқымын мәйектиң дүзилисин туўры анық етип баянлаған ҳәм 
адамда ҳәм барлық омыртқалылардың тийкарғы органларын дурыс тексирген 
биринши илимпаз болды. Демек ол проформистлер ҳәм эпигенетиклер арасында 
өз алдына бир позицияда болды. Бирақ ол Вольфтың пикирлерине қосылды. 
Бэр раўажланыўда бул бурыннан алдыннан пайда болыў емес, тазадан пайда 
болыў емес, ал ол қайтадан пайда болыў деди. Әне тек усы илим (точки зремеля) 
кейинги раўажланыўды тастықлайды.