P I k I r b I l d I r I w sh I l e r: Sh. Allaniyazova

Qada
ǵ
alaw ushın sorawlar hám tapsırmalar 

---

36 
 
1. Parcellyaciya degenimiz ne? 
2. Parcellyaciyanıń izertleniw tariyxı haqqında ma
ǵ
lıwmat beriń? 
3. Bas a
ǵ
zalar túrindegi parcellyatlar
ǵ
a mısal keltiriń? 
4. Ekinshi dárejeli a
ǵ
zalar túrindegi parcellyatlar
ǵ
a mısal keltiriń? 
5. Parcellyaciyanıń tillik basqa qubılıslardan ayırmashılı
ǵ
ın mısallar menen 
kórsetiń? 
Kórkem tekst hám onıń bólimlerin baylanıstırıwshı quralları 
Joba: 
1. Kórkem tekst hám onıń bólimlerin baylanıstırıwshı qurallar 
2. Bayanlawısh formaları
3. Almasıqlar 
4. Leksikalıq tákirar 
5. Orın hám waqıttı bildiriwshi birlikler 
6. Parcellyatlar 
7. Nominativlik hám infinitivlik gápler 
8. Sinonimler 
9. Kiris sózler hám dánekerler 
Tayanısh sózler
: 
leksikalıq tákirar, almasıqlar, xiazmatikalıq konstrukсiyalar, 
waqıt hám orındı bildiriwshi birlikler, bayanlawıshlıq formalar, kiris a
ǵ
zalar, 
dánekerler, alliteraciya, assonans, anafora, epifora hám t.b.
Tekst keminde eki gápten dúzilgen quramalı sintaksislik pútinlik. Gápler óz ara 
hár qıylı sintaksislik baylanıs quralları járdeminde birigedi. Olar
ǵ
a leksikalıq tákirar, 
almasıqlar, xiazmatikalıq konstrukсiyalar, waqıt hám orındı bildiriwshi birlikler, 
bayanlawıshlıq formalar, kiris a
ǵ
zalar hám t.b. leksika-grammatikalıq birlikler kiredi. 
Tilshi ilimpaz A.Mamajonov tekst komponentleri arasında bekkem sintaksislik baylanıs 
bar ekenligin aytadı. Sintaksislik baylanıslardıń bul túri qospa gáp komponentleri 
arasında
ǵ
ı grammatikalıq baylanısqa uqsap ketedi, tek quramalasqan túrde júzege 
shı
ǵ
adı. Bizge belgili qospa gáp komponentleri arasında birigiw, salıstırıw, qarsılaslıq, 
sebep-nátiyje, shárt, waqıt, túsindiriw mazmunı sáwlelenedi. Bul baylanıslar dizbekli, 
dánekerli hám ba
ǵ
ınıńqılı qospa gáplerdiń komponentlerin óz ara biriktiriwshi 
sintaksislik baylanıs quralları bol
ǵ
an intonaciya, dánekerler, dánekerlik xızmettegi 
sózler, almasıqlar, ayırım sózlerdiń tákirarlanıwı, bayanlawıshlıq formalar arqalı 
ámelge asadı. Qospa gáplerde sintaksislik baylanıs predikaciyalar arasında ornatıladı. 
Tekstte bolsa sintaksislik baylanıs bir pútin gápler, quramalı sintaksislik pútinlikler, 
abzaсlar, bólimler, baplar arasında júzege kelip, onıń mazmunlıq hám strukturalıq 
birligin támiyinleydi.
1
Demek, tekst quramında
ǵ
ı gápler tek strukturalıq jaqtan emes, al 
mazmunlıq jaqtan da bir-birine sáykes keliwin talap etedi. Keyingi shı
ǵ
arıl
ǵ
an 
qaraqalpaq tiliniń sintaksisine arnal
ǵ
an sabaqlıqta tekstti baylanıstırıwshı birliklerdiń 
tómendegi túrleri kórsetiledi: 1. Leksikalıq tákirar. 2. Sinonimlik qatnas. 3. Almasıqlar. 
4. Kiris gáp hám kiris a
ǵ
zalar. 5. Dánekerler.
1
Mamajоnоv A. Kórsetilgen miynet, 15-b. 

---

37 
Kórkem tekst komponentlerin baylanıstırıwda tómendegi leksikalıq-
grammatikalıq qurallar jiyi qollanıladı: 
Bayanlawısh formaları tekst pútinligin támiyinleytu
ǵ
ın tiykar
ǵ
ı qurallardıń biri. 
Mısalı: Ala báhárden qazıw jumısı 
baslanadı
. Muraplar qazıwshılar
ǵ
a sırıq penen shek 
ólshep beredi.
Qazıw pitkennen keyin japlar
ǵ
a suwlar 
ashadı
. Jeri bálent diyqanlar 
shı
ǵ
ırın 
quradı
. Azannan keshke shekem shı
ǵ
ır aydaw jumısı balalardıń 
moynına 
júklenedi
. Suw 
tamtar boladı
, gezeklesip shellerine topıraq 
úydiredi
, jerlerine 
suw 
jiberedi
. Suwdıń tamtar jılları kóp jánjel-tóbelesler
 bolıp turadı
”. (Q.Ayımbetov “Ótken 
kúnlerden elesler” 11-bet). 
 
Teksttiń qurılısında
ǵ
ı gáplerdi bir-biri menen baylanıstırıwda eń kóp 
qollanılatu
ǵ
ın qurallar
ǵ
a almasıqlar kiredi. Bunda almasıqlardıń atlıq, kelbetlik,
sanlıq, ráwish sıyaqlı mánili sózler ornında qollanıla alıwı ayrıqsha áhmiyetke
iye boladı: 
Grushin úndemedi. 
–Ernazar,- dedi álle nemirde 
ol
 qaytadan janlanıp. –Kewlińe kelmese, kókeyimde 
payda bol
ǵ
an bir boljawımdı aytqım keledi. Bileseń be,