S o f tug‘ma oltingugurt.
Olmos
— C. Kubik singoniya (oktoedrlar va boshqalar)
kristallar shaklida uchraydi. Qattiqligi Moos shkalasiga ko‘ra 10
(kvarsdan 1000, korunddan 150 marta ko‘p), solishtirma og‘irligi
3,5 g/sm 3, rangsiz, shaffof, ko‘k, sariq, yashil, qo ‘ng‘ir va qora
rangda bo'ladi; yaltiroqligi olmosdek, m o ‘rt, o ‘ta asos otqindi
jinslar bilan bog‘liq bo‘lib, sochilma holda ham ko‘p uchraydi.
74
Zargarlik ishlarida, parm a quduqlarini qazishda, abraziv va
metallurgiya sanoatida ishlatiladi. Olmosning og‘irlik birligi «karat»
dir. Bir karat «0,2» grammga tengdir.
Grafit — C. Singoniyasi geksagonaldir. T o ‘g ‘ri kristallari
kamdan-kam. Ba’zan olti burchakli plastinkalar, tabletkachalar
shaklida bo ‘ladi. Agregatlari ko'pincha mayda tangachalardan
iborat. Rangi kulrangdan qoragacha. C hizig‘i yaltiroq qora.
Qattiqligi 1, qo‘lga yog‘lidek unnab, qo‘lni va qog'ozni qoraytiradi.
S o lish tirm a ogU rligi 2 ,0 9 -2 ,2 3 g /s m 3, ta b ia td a d o n a d o r,
varaqsimon zich shaklda, m arm ar va gneyslarda uchraydi. Grafit
tigellar tayyorlashda, quyish ishlarida, qalam lar chiqarishda,
bo ‘yoqchilikda va boshqa sohalarda ishlatiladi.
Sulfidlar
Sulfidlar tarkibiga oltingugurtning S2 — anioni kiradi. Ele-
mentiarning oltingugurt bilan qo'shilib hosil qilgan birikmasi
sulfidlar deb ataladi. U lar to g ‘ jinslari, ko‘pincha m a’danlar
tarkibida ko‘p uchraydi. Sulfidlar sinfi 250 ga yaqin m ineralni,
ya’ni m a’lum b o ‘lgan m inerallarning taxminan 6% ini tashkil
qiladi. Sul’fidlarni hosil b o ‘lishi uchun eng qulay sharoit grunt
suvlaridan pastda boMgan gorizontdir. Ko'pchilik sulfidlar gid-
rotermal yo‘l bilan hosil bo ‘ladi. Biroq m agm adan va uning
uchuvchi kom ponentlaridan ham hosil bo‘ladi.
Sulfidlarda metallar bilan oltingugurt turlicha nijbatda bo‘ladi.
Odatda sulfidlarning qattiqligi oz bo ‘lib, zichligi katta bo'ladi.
Sulfidli m inerallardan pirit FeS2, ya’ni ikki sulfidli tem ir birik-
masidan iborat bo‘lgan oltingugurt yoki tem ir kolchedani Yer
qobig'ida ko'p tarqalgandir.
Pirit
— FeS2. Kristallari ko‘pincha kub shaklida bo ‘ladi. Rangi
oq, jez-sariq. Chizig'i yaltiroq, qora. Kubning yonlarida qirralariga
parallel b o ‘lgan chiziqlar (shtrixlar) b o ‘ladi. U lar bir yondan
ikkinchisiga o ‘tm aydilar. M etalldek yaltiraydi. H am m a to g ‘
jinslarida uchraydi. Qattiqligi 6-6,5, solishtirma og‘irligi 4,95-
5,1 g/sm 3. Sul’fat kislota olish uchun ishlatiladi.
Markazit
— FeS2 ning tarkibi ham piritnikiga o ‘xshaydi.
75
Singoniyasi rombik. Kristallari ning qiyofasi taxtasimon, siyrak
kalta ustunsim on, nayzasimon b o iad i. Qo'shaloq kristallari tez-
tez uchrab turadi. Konkretsiyalar buyraksimon va boshqa shaklda
h am u ch ray d i. O rganik q o ld iq la r o ‘rn id a paydo b o ‘lgan
psevdomorfozalar ham uchraydi.
Rangi jez-sariq, kulrang yoki yashilroq tovlanadi. Chizig‘i
to ‘q yashil-kulrang, m etallsim on yaltiroq. Qattiqligi 6,0—6,5,
m o‘rt. Ulanishi mukammal emas. Solishtirma og‘irligi piritnikidan
kichik 4,85—4,90 g/sm 3. Sulfat kislota ishlab chiqarishda islilatiladi.
18-rasm.
Do'stlaringiz bilan baham: |