Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

“nutq-belgilari” 
deb ham ataydilar. Bu belgilar yozgan shaxsning umumiy saviyasini aks 
ettiradi. Bularga nutq xususiyati, so‘z boyligi darajasi, so‘zlar o‘z 
o‘rnida ishlatilishi, jumla tuzilishi, so‘zlashuvda saqlangan sheva va 
xorij iboralarining xatda aks etishi, grammatik xatolarning odat bo‘lib 
qolishi kabilar kiradi. Mazkur sifat belgilari ma’lum hajmda yozilgan 
qo‘lyozma matnda ifodalanadi. Imzo va qisqa bo‘lgan jumla yoki raqam 
yozuvlarida nutq belgilari to‘la aks etmaydi. 
Xatshunoslik ekspertizasida nutq belgilari yordamchi, qo‘shimcha 
belgilar vazifasini o‘taydi muallifshunoslik ekspertizasida esa u asosiy 
o‘rin egallaydi. Dastxatning 
umumiy belgilari uch guruhga 
bo‘linadi:
 
1. Dastxatning shakllanish darajasini bildiruvchi belgilar: 
dastxatning ishlanish darajasi, harakat aniqligi, bog‘lanish, yozish 
tezligi, bosimi; 
2. Harakatlar tuzilishini bildiruvchi belgilar: dastxat tuzilishi, 
ustunlik qiluvchi harakat shakli, harflar o‘lchami, oralig‘i, qiyaligi, 
harflarning bo‘yi va eni bo‘yicha o‘lchami; 
3. Topografik belgilar, ya’ni qo‘lyozma bitilganda harakatlarni 
joylanishini bildiruvchi belgilar: yozuv chizig‘ining shakli va yo‘nalishi, 
tipografik blanka chizig‘iga nisbatan joylanishi, hoshiya o‘lchami, 
hoshiya chizig‘ining shakli, so‘zlar va qatorlar orasidagi masofa va 
boshqalar. 
Har bir umumiy belgining o‘z sifatlari aniqlanadi. Masalan, 
dastxatning ishlanish darajasiga ko‘ra xatning yuqori, o‘rta va past 
darajada bajarilish sifatlari belgilanadi. YUqori darajada ishlov berilgan 

---

116 
xatning yozilish tezligi ham shunga mos bo‘lib, harflarning umumiy 
tuzilishi asosan bir muncha soddalashtirilgan, noaniq bo‘ladi. So‘z va 
harflar o‘zaro bog‘langan bo‘lib, bir chiziq yo‘nalishida, qo‘lning 
avtomatik harakati natijasida, qalam - ruchka qog‘ozda uzilmagan holda 
bajariladi. 
YUqorida keltirilgan belgilar umumiy bo‘lib, yozgan shaxsning 
qaysi guruhga mansubligini bildiradi, ya’ni “dastxati yuqori darajada 
ishlangan shaxslar, xatni yirik (mayda) yozadigan shaxslar” degan fikrni 
beradi va hujjatning yakka yozgan shaxsni aniqlashda izlanish doirasini 
bir muncha toraytiradi va identifikatsiya - aynanlikni aniqlashda birinchi 
bosqich bo‘lib xizmat qiladi. 
Lekin umumiy belgilar ham o‘z ahamiyatiga ega bo‘lib, ma’lum 
vazifalarda tasnifiy va darajaviy masalalarni echishga imkon beradi. 
Masalan, tekshiriladigan hujjat yuqori darajada ishlangan dastxat bilan 
bajarilgan vaziyatda uni bajarishda gumon qilinuvchi shaxs dastxatining 
ishlanish darajasi past bo‘lsa, u holatning o‘ziyoq hujjat gumon 
qilinuvchi tomonidan bajarilmagan degan xulosaga asos bo‘ladi. Har bir 
umumiy belgi guruhi qator alohida xususiy belgilarni ifodalaydi va bir 
qancha guruhga bo‘linadi. Bunda qo‘shimcha ravishda xususiy belgilar, 
xatning ayrim harflar va ularning qism elementlari aks etadi. Mantiq 
ilmining qoidasi asosida umumiy tushuncha xususiy alomatlarda ifoda 
etiladi, xususiy belgi alomatlar yig‘indisi esa umumiy sifat haqida 
xulosa chiqarishga imkon beradi. Mana shu ilmiy holat xatshunoslik 
tekshiruviga to‘la tatbiq etiladi. 
Xususiy belgilar bir sifatda bo‘lmay ayrim yoki bir qator harflarda 
namoyon bo‘lishiga qarab alohida va yagona (faqat bir harfda) 
uchraydigan belgilarga ajratiladi. Masalan, bir nechta - “z”, “d”, “u” 
harflarida bir xil shaklda bo‘lgan satr tagidagi halqa qismi alohida belgi 
qatoriga kiradi. Agar bunda bitta harfda halqa shakli faqat o‘ziga xos 
bo‘lsa, u xususiy belgilar qatoriga kiradi. Harflarning harakatini 
murakkabliligi bo‘yicha tuzilishi, harf elementlarini bajarishda harakat 
yo‘nalishi, shakli va bo‘yi (vertikal) va eni (gorizontal) bo‘yicha 
ko‘lami, birlashtirish usuli, soni (miqdori), ketma-ketligi, bosimning 
o‘zgarishi, yozish harakatining boshlanishi, tugallanishi, ulanish, 
kesilish nuqtasi joylanishi va boshqalar xususiy belgilar guruhini tashkil 
qiladi.
Kriminalistikaga oid so‘nggi tadqiqotlarda dastxatning yana bir 
qancha integrativ belgilari haqida so‘z yuritilgan. Bu belgilar umumiy va 
xususiy belgilar o‘rtasida o‘rin egallab, dastxatdagi asosiy harakatni 

---

117 
bildiradi. Masalan, bir necha harflar va ularning elementlarini bajarishda 
halqasimon chap aylanmali harakat kuzatiladi. 
Dastxatning umumiy va xususiy belgilari muayyan vaqtga nisbatan 
mustahkam bo‘lib, umumiy individuallik va (turg‘unlik) xususiyati 
nisbiydir. Bu tushunchani quyidagicha sharhlash mumkin. Xatni, imzoni 
bajarayotgan shaxs o‘z ixtiyori bilan yoki biror shart-sharoit ta’sirida 
beixtiyor o‘zgartirib yozishi mumkin. Bu holda umumiy belgilarning 
o‘zgarishi to‘la yoki qisman osonroq amalga oshadi, xususiy belgilarda 
qisman o‘zgarish yuz beradi, umumiy aynanlik xususiyati esa o‘zgarmay 
yozuvda saqlanib qoladi. 
Hujjat jinoiy harakat uchun qurol sifatida ishlatilgan hollarda uni 
qo‘lyozma qismlarini (harf, raqam, imzo kabilar) bajarayotgan shaxs 
tergov jarayonida uni tekshirilishi, kim tomonidan yozilganligini 
aniqlanishini avvaldan biladi yoki shunday imkoniyat bo‘lishini sezadi. 
SHuning 
uchun 
qalbaki 
yoki 
noqonuniy 
hujjatni 
tuzishda, 
rasmiylashtirishda yoziladigan raqam-sonlar, so‘z bilan ifodalanadigan 
buyruq – ko‘rsatmalarni tasdiqlovchi imzolarni bajarish jarayonida 
yozayotgan shaxs xatini o‘zgartirib yozishga harakat qiladi. Hujjatni 
qalbakilashtirishda ko‘p hollarda jinoyatchi o‘zining imzosini o‘zgartirib 
yoki imzoni boshqa mansabdor shaxs nomidan uning imzosiga 
o‘xshatishga taqlid qilib bajaradi. Lekin qasddan o‘zgartirib yozilgan 
xatning asosiy qismida belgilar to‘laligicha o‘zgarmas holda saqlanib 
qoladi. Ko‘p yillar davomida shakllangan va individuallik xususiyatiga 
ega bo‘lgan dastxat to‘la o‘zgarishi mumkin emas. Bu masala 
kriminalistik ekspertizaning ko‘p yillik izlanishdagi nazariyasi va amaliy 
faoliyati davomida o‘z isbotini topgan.
Dastxat ataylab o‘zgartirib yozilgan qo‘lyozmada, asosan umumiy 
belgi sifatlarning odatdagi yozilishidan bir muncha o‘zgarish 
alomatlarini kuzatish mumkin. Bular quyidagilardir: yozish jarayonida 
tezlik susayadi, natijada harf va ularning birikmalari alohida-alohida 
yozilib, qo‘lning titrashi yozuvda aks etadi. Xatni mikroskop (lupa) 
ostida bir muncha kattalashtirib kuzatilganda yozishdagi harakatning 
ayrim joylarida to‘xtash nuqtalarini ham ko‘rish mumkin. Oval shaklida 
yoziladigan harf qismlarida oval-aylanma joylarida burchaklar hosil 
bo‘lishi, yozishdagi yo‘nalishning o‘zgarishida harflarning hajmi va 
chiziqda 
joylashuvini 
tuzilishi, 
umumiy 
yozishdagi 
avtomatik 
harakatning susayishi kabi alomatlarni kuzatish mumkin bo‘ladi. 
Hujjatlardagi ma’lumotlarni tasdiqlovchi imzolar ham xatshunoslik 
tekshiruvi ob’ekti hisoblanadi. SHuning uchun yuqorida keltirilgan 

---

118 
umumiy va xususiy belgilar tizimi imzolarni tekshirishda ham 
to‘laligicha qo‘llaniladi. SHu bilan birga imzolarni o‘ziga xos bo‘lgan 
ba’zi xususiyatlariga nisbatan alomatlari ham mavjuddir. Bular 
imzoning umumiy tuzilishi va transkripsiyasi; harfli, harfsiz, aralash harf 
yoki harfsiz chiziqlar birikmasidan tashkil topgan imzolardagi 
belgilardir. Harfli imzo deb faqat harflardan tuzilgan imzoni 
ifodalaydilar. Harflar va o‘qilmaydigan aylanma chiziqlardan hosil 
bo‘lgan imzolar aralash imzolar deyiladi. Harfsiz, ya’ni faqat o‘qib 
bo‘lmaydigan, harf shakliga o‘xshagan chiziqlardan tashkil topgan imzo 
esa chiziqli imzo deyiladi. 
Ba’zi shaxslar imzosining boshlanish qismida o‘zining ismidagi 
bosh harf bilan otasining ismini bosh harfiga qo‘shib “monogramma” 
shaklida yozadi. So‘ng boshqa harf yoki chiziqlar bilan tugatadi, chiziq 
osti va ustiga qo‘shimcha bezaklar kiritadi. Imzoni tugatadigan turli 
shakldagi chiziqlar jimjima deb ataladi.
Raqam va boshqa belgilar bilan ifodalangan yozuvlar ham mazkur 
ekspertiza ob’ekti sifatida tekshirilib, belgilarini tavsiflash, matnining 
hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Bu yozuvlarda ham insonning yozish 
malakasining o‘ziga xos individuallik xususiyati aks etadi. 
Insonning xizmati, hunari, mutaxassisligi tufayli uning xizmat 
faoliyatida bitta emas bir necha ko‘rinishga ega bo‘lgan yozuvlari 
(imzolari) bo‘lishi mumkin. Har bir ko‘rinishdagi umumsifat belgilari 
shaxsning individuallik yozish xususiyatini saqlab qoladi va aks ettiradi. 
Bular dastxat (imzo)ning turli variantlari deb ataladi.