T. Vesos “Yetim qolgan opa-uka” (Qushlar) birinchi qism

u qayiqni odamlar bor joyga suzdirib boradi. 
Mattisni qizlar bilan birga 
ko'rishsin, bunday imkonni qo'ldan boy berish mumkin emas. Qayiqni qishloqning 
qoq markazida, do'kon yaqinidagi bandargohga bog'lab qo'ymoqchi bo'ldi. U yerda 
har doim odamlar tiqilib yotadi, kamdan kam uchraydigan bu voqea, ya'ni 
Mattisning qizlar bilan yurgani, albatta, ko'zga tashlanmay qolmaydi. 
Men shahzodaday suzib boraman, o'yladi u. Hamma ko'rib qo'ysin. 
— Biz do'kondorning bandargohida arqon tashlasak, nima deysizlar? — niyatini 
bildirdi u. — U yerda doim odam liq-liq, ular bizdaqalarni ko'rgisi keladi. 
— Bizdaqalarni ko'rgisi keladi? Nega endi? — Ular ketma-ket savol berishdi. 
Mattis ularni tushunmadi. 
— Bu qanaqa telbalik, Per? — so'radi Inger, erinchaklik bilan barmog'ini suvda 
o'ynatib. 
- Telbalik? — Mattis esankirab qoldi. 
Shunday bo'lsa ham, Anna dugonasiga imo qilganini payqadi. 
G'am chekma, qayerga desang, o'sha yerga bog'laymiz qayiqni, — dedi Inger. 
Shu sababli Mattis yo'nalishni keskin ravishda o'zgartirdi. Qayiq odamlar to'planib 
turgan bandargohga borib to'xtadi. Xuddi boshlaridagi osmonday bu kunning boshi 
ham, oxiri ham yo'qqa o'xshardi. Xegega hammasini aytib bersam, ishonmaydi 
hali. Umuman qizlar bilan uy tomonga suzib borganimda, yomon bo'lmasdi. 
Ammo ular bilan do'kon yonidagi bandargohda paydo bo'lish — mana buni 
tomosha desa bo'ladi! 
— Tomoshaning tomoshasi. — Ovoz chiqarib aytilgan bu ikki so'z ma'nosiz 
ko'rindi. 
-— Nimani nazarda tutyapsan, Per? 
— Kunni, albatta! Bugungi kunni tomosha desa bo'ladi. 
Endi hamma narsa uning kallasida ko'ngildagiday joy-joyiga tushdi. 
— Zo'r gap! — deb ma'qullashdi qizlar. Ular Mattis nima desa, hammasini 
maqtashardi. 
— Keyin biz bu kunni eslab yuramiz, Per, — tagdor gap qildi Inger. 
Uning «keyin» degan so'zidan Mattisga soya tushdi. Ha, ular jo'nab ketishadi, 
yonlarida Mattis bo'lmaydigan qandaydir notanish joyda bu uchrashuvni eslab 
yurishadi. Shu «keyin» degan so'z hech qachon bo'lmasaydi! 
Qizlar uni diqqat bilan kuzatardilar. Anna darhol: 
— Nima bo'ldi? — deb so'radi. 
Mattis eshkaklarni qattiq siltadi, keyin yana bir marta, so'ng yana bir... Inger 
bunday daqiqada qanday gap aytish kerakligini angladi: 
— Nima deyapsan, Anna? Unga hech nima bo'lgani yo'q, hammasi joyida! 

---

U juda aqlli, Ingerga ma'yus qarab, o'yladi Mattis. 
Ha, endi Mattis, qizlar deyarli yalang'och bo'lsalar-da, ularga to'g'ri qarayotgan edi. 
Orolchada xalaqit bergan uyatchanlik endi uni tark etgandi. Ular endi xuddi eski 
o'rtoqlarday edi. 
— Inger! Anna! — dēdi u o'tirgan joyida. Qizlar kutishardi. 
U boshqa bir so'z ham demadi. Shuning o'zi yetarli edi. 
Qishloq va bandargoh tez yaqinlashardi. Mattis eshkaklar bilan yanada kuchliroq 
ishlardi. Qay birini tanlasin: agar u eshkaklarni asta-asta eshsa, uning tantana 
lahzasi tez kelmaydi, agar tez eshsa, qizlar tezroq ketib qolishadi, lekin har qalay u 
qanday epchil eshkakchi ekanligini eslab yurishadi. Mattis keyingisini tanladi. 
— Eshkak eshishlaring naqadar ajoyib, Per! — zavqlanishardi qizlar. 
U to'g'ri tanlabdi. 
— Baribir bu haddan ziyod tez bo'lmaydi, — dedi Mattis, ammo bu gapini ular 
anglasholmadi. — Sizlar qirg'oqqa qarab o'tiribsizlar, u yerda, bandargohda yoki 
qayerdadir yo'lda odamlar bormi, sizlarga ko'rinyaptimi? 
— Hech kim ko'rinmayapti, lekin biz hali haddan ziyod uzoqdamiz. 
Anna nimanidir ko'rdi. 
— Ana, u yerda avtomobil ketyapti. 
— Avtomobillar hisob emas, — dedi Mattis. — Ular shunday g'izillab o'tishadiki, 
natijada hech kimni ko'rishmaydi. 
Tezda Anna o'z kuzatuv nuqtasidan xabar berdi: 
— Bandargohda bir odam bor, ammo u bizga qarab turibdimi yo orqa o'g'irib 
turibdimi, menga aniq ko'rinmayapti. 
— Mana, yana bittasi do'kondan chiqdi, Per, — gapni ilib ketdi Inger. — Endi 
bizni talab darajasida kutib olishadi. 
— Voy, Per, ikkoviyam ketib qoldi. Bayonotlar shu tarzda almashinib turardi. 
Mattis indamas, ammo bor kuchini eshkak eshishga sarflardi. Qancha og'ir
bo'lmasin, u qirg'oqqa chiroyli suzib borishi kerak edi. Hayotida bunday voqea — 
qayiqda chaqnab turgan ikki qiz bilan bandargohga kirib kelish boshqa 
takrorlanmaydi. 
— Bizni ko'rishdi! — xitob qildi Anna. — U yerda o'g'il bolalar turishibdi va bizga 
qarashyapti. Biz endi ulardan kimligingni bilib olamiz. 
— O'g'il bolalar, — dedi g'ashi kelganini bildirib, — bizga aynan o'shalarning 
keragi yo'q edi. 
— Ana, bir velosipedchi kelib to'xtadi. 
— Yo'q-yo'q, to'xtamadi, do'konga kirib ketyapti. 
— Ee, bir balo boshlanyapti, — dedi Mattis jiddiy. U qattiq charchagan edi, 
qo'llari shalviradi. Bunday zo'r berib haydash unga to'g'ri kelmasdi, ammo taslim 

---

bo'lishga ham haqqi yo'q edi. Bir zum alangladi va bandargohda turi» odamlarni 
ko'rdi. Endi u to'g'ri yo'lni yo'qotmaslik to'g'risida o'ylardi. 
Odamlar Tentak suzib kelayotganini, ammo u qandaydir o'ziga o'xshamay, g'ayrat 
bilan, chiroyli suzayotganini ko'rib, bandargoh bo'yida to'xtashdi. Manzara to'xtab 
ko'rishga arzigulik edi: quyosh nuridan yiltir-yiltir qilayotgan qayiq bandargohga 
g'olibona yaqinlashib kelar, uning quyrug'ida oftobda qoraygan ikki qiz o'tirar va 
sohilda to'plangan odamlarga qarab erinchakliķ bilan qo'l silkitar edi. Ammo 
hammadan ham hayron qoldiradigani eshkaklarni rasamadi bilan mohirona eshib 
kelayotgan Mattis edi: u qayiqni ishonch bilan aniq biron xatolikka yo'l qo'ymay 
boshqarib kelardi. 
Hammasi benuqson-bequsur ado etildi. 
Mattisning qayig'i shatakda kelardi, endi unga ozgina suv kirganligi sababli eshkak 
eshish ancha og'irlashgan edi. Ammo har qalay Mattis tezlikni pasaytirmay qayiqni 
bandargohgacha olib kirishni epladi. Unga qarab turgan odamlar, u holdan toyib, 
bo'lari bo'lganini payqashmadi. Qolaversa, ular sevinib va hayajonlanib ketib, 
Mattisning oldiga kelishdi. 
Bandargohda jamoat ko'pchilikni tashkil qilmas, bor-yo'g'i besh-olti kishi 
edi, xolos. Ammo keyinchalik bu voqea tafsilotlarini bu olti kishidan boshqa 
odamlar ham eshitadi-ku! Muhimi mana shu. Olti karra olti, olti karra olti, olti 
karra... Mana anig'i. 
Mattis keyin nima qilish kerakligini oldindan o'ylab olgan edi, endi 
o'ylaganini amalga oshirish vaqti keldi. Qayiq to'xtashi bilanoq qaddini rostladi, 
eshkaklarni batartib joy-joyiga qo'ydi. 
— Mana endi, qizlar, mening o'rnimni egallaysizlar, — Mattis baland ovoz bilan, 
hamma eshitadigan qilib gapirdi. — Eson-omon marraga suzib keldik. 
— Ular ko'r emas, ko'rib turishipti, — dedi bir dag'al bolacha ovoz, ammo boshqa 
bir odam uni cho'rt kesdi: 
— O'chir... 
— Mening qayig'imni yechib olsak bo'ldi, — davom etdi Mattis, qizlarga o'girilib. 
Qizlaming kulgisidan o't chaqnab turardi. 
Ana shu o'ziga ishongan qizlar tufayli, bandargohdagi odamlar tillariga erk 
bermadilar. Mattisning o'zi esa shu qadar emin-erkin ediki, uni tanib bo'lmay qol-
gandi. Boya gapirgan bola har qalay Mattisning mayib qayig'ini ko'rib, yana 
shovqinladi: 
— Iya, Mattis, suv tagida bo'ldingmi, deyman? Mattis xuddi uni eshitmaganga 
o'xshardi. U parvo 
ham qilmay, jimgina o'z qayig'ini yechib oldi. So'ng yana qizlarga o'girildi: 
— Inger! Anna! — dēdi ularning nomini yana o'sha bo'lakcha ovoz bilan tilga olib. 

---

Qizlar Mattisga qarashdi. U o'zi bilan o'zi olishib, odamlar qurshovida, bandargoh 
chetida turardi. 
— Sayru tomoshalar uchun rahmat! — dedi u. 
U hayotida ilk bora qizlarga odamlarning ko'z o'ngida bunday so'zlarni aytishi edi. 
— Senga rahmat, Per, — javob berishdi oftobda qoraygan qizlar — Inger bilan 
Anna. — Biz hech qachon bu sayru tomoshani unutmaymiz. 
Mattisning miyasidan, mana shunday paytda o'lsayding, degan fikr o'tdi. Ammo 
shu ondayoq bu mulohazasidan qaytdi... E yo'q, u holda menda bundan ortiq hech 
qanday quvonch bo'lmaydi-ku! 
Bola ovozi yana valdiradi: 
— Per? U qanaqasiga Per bo'ladi? Uning oti Mattis-ku! 
Mattisning orqasiga pichoq urilganday bo'ldi. Ammo bunisi mayli-ya! Bu yaramas 
bolalar u haqda: «Bu Mattis Tentak-ku! Biz uni Tentak deymiz!» deb bor haqiqatni 
ochvorishmasaydi. E Xudoyim, faqat shunisidan asra! 
U yana omon qoldi. Turgan gapki, yana Inger bilan Anna joniga oro kirishdi. 
Mattis o'ylar edi. Xuddi shu payt qizlar qayiqqa minib ulgurishgan edi. Bu go'zal 
va yosh ikki qiz ochiqdan ochiq Mattis tarafda edilar. Ular o'sha bolaga jūda ham 
qat'iy yuz bilan qaradilar. 
— Mattismi, Permi, bizga buning hech ahamivati yo'q, — deyishdi ular, o'zlarini 
baland tutib, shu tariqa bola gapiga yarasha tanbeh oldi va tilini tishlashga majbur 
bo'ldi. 
Qizlar Mattisga qo'l silkidilar. 
— Bu ajoyib kun uchun rahmat senga, Per. Biz uyga qaytadigan payt bo'ldi. Balki 
yana uchrashib qolarmiz. 
Qizlar qayiqlarini burishdi. Mattisning tomog'iga allanima tiqildi. Ammo boshini 
baland ko'tarib turardi. Keyin o'z qayig'ini temir ilmoqqa bog'ladi. 
Bandargohda turgan besh-olti odam savol bermadi; ular nimadandir xijolatda 
edilar. Hatto ezilgandilar. Shu asno kimdir Mattisga: 
— Qara, ular senga qo'l silkiyapti, — dēdi. Mattis shu ondayoq qaddini rostladi
va ularga javoban qo'l silkidi. Qayiq tezda kichrayib ketdi. Qizlar ham eshkak 
eshishni boplasharkan. Ha, aytgancha, qayiq endi ancha-muncha yengillashgan-
ku, axir! Nihoyat odamlar orasida kimdir: 
— Mana, Mattis, sen ham qizlar bilan tanishib olding, — deb qo'yishga jur'at etdi. 
Mattis endi yetarli darajada kuchli edi. 
— Ha, tanishdim, — deb javob berdi u. Bolaga yana jon kirdi: 
— Ular bilan yana qayiqda aylanasan-a? 
— Bo'lishi mumkin, — kiprik qoqmay javob berdi Mattis. 
U bungā ishonardi. Va bu so'zlami aytganda, ular haqiqatga aylanganday bo'ldi. Bu 
takrorlanishi mumkin-ku, axir! 

---

— Eh, bugun nimalar bo'lmadi-ya! — dedi u bolaga yuzlanib. 
Allakim kulganday bo'ldi, ammo bu alam qilmadi. Har qalay, Mattis bu kulgida 
biron dil og'ritar ohang sezgani yo'q. U qayiqni bog'lab qo'ygan, endi ketishi ham 
mumkin edi. Bandargohdagi odamlar uning do'stlari edi, ular yaxshi odamlar ekan, 
uni qizlarga sotib qo'yishmadi. Endi uyga! Xegening yoniga! U shoshib ketib 
borardi, deyish unchalik to'g'rimas, u xuddi qanot chiqarganday uchib borardi. 
Ammo ko'zlari ko'lga qadalgandi: qayiq olis-olislarda kichraygandan kichrayib 
borardi. Alvido, qizlar!