Qarshi muhandislik iqtisodiyot

o‘lchash o‘zgartkichi 
deb ataladi. Inson o‘zining sezgi organlari bilan 
o‘lchash o‘zgartkichi signallarini kabul qila olmaydi. O‘zgartiriladigan fizik 
kattalik kirish kattaligi, uning o‘zgartirilgani esa 
chiqish kattaligi 
deyiladi. Kirish 
va chiqish kattaliklari orasidagi bog‘lanishni o‘zgartkich funksiyasi qaror toptiradi. 
O‘lchash o‘zgartkichlari o‘lchov asboblarining, turli o‘lchov sistemalarining, biror 
jarayonlarni avtomatik nazorat qilish yoki boshqarish sistemalarining tarkibiy 
qismi hisoblanadi. O‘lchanayotgan kattalik keltirilgan o‘lchash o‘zgartkichi 
birlamchi o‘zgartkich 
deyiladi. Birlamchi o‘lchash o‘zgartkichlari, ko‘pincha, 
datchik
deb yuritiladi. Uning bevosita o‘lchanayotgan kattalik ta’siridagi qismi 
sezuvchan element 
deyiladi. Masalan, termoelektrik termometrda termopara, 
manometrik termometrda termoballon ana shunday elementlardir. O‘lchov 
asboblari va o‘zgartkichlari o‘lchanayotgan kattalikning turiga qarab tegishli 
nomlarga ega bo‘ladi, masalan, termometrlar, manometrlar, difmanometrlar, sarf 
o‘lchagichlar, satx o‘lchagichlar, gaz analizagorlari, konsentratomerlar, nam 
o‘lchagichlar va h. 
2.1- rasm. O‘lchov asbobi — shkalasi. 
Ko‘rsatuvchi analog o‘lchov asboblarining sanoq qurilmasi shkala va 
(strelkali yoki nurli) ko‘rsatkichdan tuzilgan. 2.1- rasmda o‘lchov asbobining 

---

11 
shkalasi ko‘rsatilgan. Shkaladagi sonli qiymatlar ko‘rsatilgan belgilar shkalaning 
sonli belgilari deyiladi. Shkalaning ikki qo‘shni belgilari orasidagi oraliq 
shkalaning bo‘linmasi deyiladi. Shkalaning ikki qo‘shni belgisi mos kelgan kattalik 
qiymatlari ayirmasi shkala bo‘linmasining qiymati deyiladi. O‘zgarmas bo‘linmali 
va o‘zgarmas qiymatli shkala tekis shkala deyiladi. 
O‘lchanayotgan kattalikning sanok qurilmasi bilan aniqlanadigan hamda 
o‘lchanayotgan kattalik uchun qabul qilingan birliklarda ifodalangan qiymatlari 
o‘lchov asbobining ko‘rsatishlari deyiladi. O‘lchanayotgan kattalikning shkalada 
ko‘rsatilgan eng kichik kiymati shkalaning boshlang‘ich qiymati, eng katta qiymati 
esa shkalaning ohirgi qiymati deyiladi. Shkalaning uning boshlang‘ich va oxirgi 
kiymatlari bilan chegaralangan kiymatlari soxasi (oralig‘i) ko‘rsatuvlar diapazoni 
deyiladi. O‘lchanayotgan kattalikning o‘lchov vositalari uchun yo‘l qo‘yiladigan 
xatoliklar normalangan qiymatlari soxasi o‘lchov asbobi yeki o‘lchov 
o‘zgartkichining o‘lchov diapazoni deyiladi. Texnik asboblarda, odatda, o‘lchov 
diapazoni bilan ko‘rsatuvlar diapazoni moc keladi. O‘lchov diapazonining eng 
kichik va eng katta qiymatlari o‘lchov chegaralari deyiladi. 
Shkaladan sanoq olishda shkala qo‘zg‘almas va qo‘zg‘aluvchan bo‘lishi 
mumkin. Shkalalarda belgilar to‘g‘ri chizik buylab yoki yassi yoxud silindrsimon 
sirtdagi aylana yoyi bo‘ylab joylashgan bo‘ladi. 2.2-rasmda o‘lchov asboblari 
shkalalarining eng ko‘p uchraydigan turlari ko‘rsatilgan 
Asboblarning shkalalari bir tomonlama, ikki tomonlama va nolsiz bo‘lishi 
mumkin. Bir tomonlama shkalalarda o‘lchov asbobi chegaralaridan biri nolga teng 
bo‘ladi (masalan, ko‘rsatuvlar chegarasi 0 dan 100° S gacha bo‘lgan simob 
termometri). Agar shkalada nol belgisi uning boshlang‘ich va oxirgi che garasi 
bilan ustma-ust tushmasa, u ikki tomonlama shkala deyiladi (masalan, ko‘rsatuvlar 
chegarasi —0,1 ... 0 .... 0,15 MPa bo‘lgan manometr).