16-mavzu. Ochiq iqtisodiyotda makroiqtisodiy siyosat reja

 
16.4.Erkin suzib yuruvchi valuta kursi sharoitida makroiqtisodiy siyosat 
Suzib yuruvchi valuta kursi sharoitidagi budjet-soliq va pul-kredit siyosati
qayd qilingan valuta kursi sharoitidagiga nisbatan mutlaqo boshqacha natijalar 
beradi. Endi rollarni taqsimlash muammosini to„g„ri hal qilish teskari ko„rinish oladi.
Budjet-soliq siyosati savdo, demak, to„lov balansi uchun pul-kredit siyosatiga 
nisbatan katta ahamiyat kasb etadi. Aynan budjet-soliq siyosatidan tashqi balansga 
erish uchun foydalanish maqsadga muvofiq bo„ladi. 
Ichki balansni ta‟minlashda esa pul-kredit siyosatidan foydalanish birinchi 
planga chiqadi. 
Agar qayd qilingan valuta kursi sharoitida ichki pul siyosati almashinuv 
kursinini quvvatlab turishni ham ko„zda tutgan bo„lsa, suzib yuruvchi valuta kursi 
sharoitida u bunday vazifadan ozod qilinadi va ichki muammolarni hal qilish uchun 
samaraliroq ishlatilishi mumkin. 
Pul taklifini kengaytirish foiz stavkalarini pasaytiradi va xarajatlarning 
oshishiga olib keladi. Ma‟lumki xarajatlarning ortishi importning o„sishini 
rag„batlantiradi va savdo balansini yomonlashtiradi. To„lov balansining taqchilligi 
yuzaga kelishiga foiz stavkasining pasayishi sababli kapitalning mamlakatdan chiqib 
ketishi ham ta‟sir ko„rsatadi. Lekin egiluvchan valuta kursi sharoitida taqchillik 
saqlanib qolmaydi. Importning o„sishi va kapitalning oqib ketishi xorijiy valutaga 
talab oshishiga olib keladi va milliy valuta qadrsizlanadi. Bu qadrsizlanish mamlakat 
eksportchilarining raqobatbardoshligini kuchaytiradi. Oqibatda savdo balansi 
yaxshilanadi. Eksportning ortishi mamlakatimiz mahsulotiga bo„lgan talabning 
o„sishini anglatadi va pul massasining dastlabki o„sishi natijasida yuzaga kelgan 
iqtisodiy yuksalishni yanada kuchaytiradi. 
Demak, pul siyosati ichki daromadlarga bevosita (pul taklifining o„sishi orqali) 
va bilvosita (almashinuv kursining pasayishi hamda eksportning o„sishi orqali)
ta‟sir ko„rsatadi. 
Kapitalning oqib ketishiga va o„z navbatida milliy valutaning qadrsizlanishi 
darajasiga ta‟sir ko„rsatgani uchun ham kapitalning mobilligi muhim ahamiyatga 
egadir. 

---

11 
Ammo, pul-kredit siyosati murakkab etkazib berish mexanizmiga egaligi 
sababli uning ishlab chiqarish hajmiga ijobiy ta‟siri ishlab chiqarishni 
kengaytirishning ichki rag„batlari (foiz stavkasining pasayishi) orqali emas, balki 
ko„proq tashqi dunyo orqali ro„y beradi deb tasavvur qilish mumkin. Boshqacha 
aytganda, kapitalning chiqib ketishi va valutaning qadrsizlanishi sharoitida mamlakat 
mahsulotlariga talabning o„sishi uning eksportiga talabning oshishi hisobiga ro„y 
beradi. Shu sababli pul siyosatining ichki balansga ijobiy ta‟siri o„ziga xos 
xususiyatga ega. Suzib yuruvchi valuta kursi sharoitida budjet-soliq siyosatining 
samaradorligini baholash yanada murakkabroqdir.Ma‟lumki, davlat xarajatlarining 
ortishi ichki va tashqi muvozanatga ikki yo„nalishda: daromad orqali va foiz stavkasi 
orqali ta‟sir ko„rsatadi. Daromadlarning ortishi(multiplikator samarasi orqali) 
importni ko„paytiradi, savdo balansini yomonlashtiradi va milliy valutaning kursini 
pasaytiradi. Davlat xarajatlarining ortishi, shuningdek, hukumat olayotgan qarzlarini 
ko„paytirayotganligini anglatadi, bu esa foiz stavkalarining ortishiga olib keladi. 
Yuqoriroq foiz stavkalari esa xorijdan kapital oqib kelishini rag„batlantiradi. Bu esa 
milliy valuta kursini oshiradi va kapital harakati schyotini yaxshilaydi. Yakuniy natija 
esa kapitalning mobilligi darajasiga bog„liq bo„ladi. 
Kapitalning past mobiligi sharoitida budjet ekspansiyasi daromad orqali 
ko„proq ta‟sir ko„rsatadi. Kapitalning uncha ko„p bo„lmagan miqdorda oqib kelishi
savdo balansining taqchilligini qoplay olmaydi va oqibatda valuta kursi pasayadi. 
Milliy valutaning arzonlashishi eksportning o„sishi uchun qulay sharoit yaratadi 
va to„lov balansining taqchilligini bartaraf qilish imkonini beradi. Eksportning ortishi, 
shuningdek, budjet ekspansiyasining ichki ishlab chiqarishga ijobiy ta‟sirini 
to„ldiradi. 
Shu bilan birga kapitalning mobilligi ortib borishi bilan kapital schyotining
to„lov balansi va valuta kursiga ta‟siri kuchaya boradi. Kapitalning yuqori mobilligi 
sharoitida uning oqib kelishi sababli ro„y bergan valuta kursining ko„tarilishi 
tendensiyasi ustunlik qiladi. Bu eksportning qisqarishiga va savdo balansi 
taqchilligining ortishiga olib keladi. Kapitalning katta miqdorda oqib kelishi bu 
taqchillikni qoplash va to„lov balansini muvozanatlashtirish imkonini beradi. Ammo 
budjet ekspansiyasining ishlab chiqarish hajmiga yakuniy ta‟siri deyarli nolga teng 
bo„ladi. Bunga kuchli siqib chiqarish samarasi mavjudligi, ya‟ni xususiy 
investitsiyalarni foiz stavkasining oshishi orqali va eksportni almashinuv kursining 
oshishi orqali siqib chiqarilishi sabab bo„ladi. 
Shunday qilib, pul siyosatining ichki daromadga aniq ijobiy ta‟siridan farqli 
ravishda budjet-soliq siyosati kapitalning past mobilligi sharoitidagina samarali 
bo„ladi.
Xulosa yasab, pul va budjet –soliq siyosatining, tashqi balansni saqlab turgan 
holda ishlab chiqarish hajmiga ta‟sir ko„rsatishi nuqtai nazaridan, nisbiy 
samaradorligini baholashimiz mumkin. 
Ma‟lumki, qayd qilingan valuta kursi sharoitida ichki monetar siyosat amalda 
“falajlangan” bo„ladi va faqat budjet-soliq siyosatigina samara beradi. Va bu samara 
kapitalning mobilligi ortishi bilan ko„payib boradi. 

---

12 
Suzib yuruvchi valuta kursi sharoitida ichki ishlab chiqarish hajmiga, 
shubhasiz, kapitalning mobilligi qanday bo„lishidan qat‟iy nazar pul-kredit siyosati 
ijobiy ta‟sir ko„rsatadi.