Ўэбекистон Республикаси п резиденти қузуридаги д авлат ва ж ам ият қурилиш и академияси Ў эбекистон Республикаси Ваэирлар м ахкамаси

Такрорлаш учуя саволлар
1. 
Иқтисодий манфаатнинг моҳияти нимада? Улар қан- 
дай шаклларда намоён бўлади?
2 Иқтисодий манфаатларга таҳдидлар деганда нимани 
тушунасиэ? Улар қандай вужудга келади?
3. Криминал иқтисодий таҳдидларнинг қандай турлари 
мавжуд?
4. Иқтисодий таҳдидлар қандай турлардан иборат?
5. Ички таҳдидлар қандай шаклларда намоён бўлади? 
Улар қандай хавф туғдиради?
6. Ташқи таҳдидлар қандай шаклларда намоён бўлади?
7. Тахдидларнинг ўэаро боғлиқлиги нималарда кўрина- 
ди ва уларнинг олдини олиш учун нима қилиш керак?
8. Узбекистоннинг иқтисодий хавфсизлигига таҳдиднинг 
қандай ички ва ташқи омиллари мавжуд?
61
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

4-БОБ. ИҚТИСОДИЙ ХАВФСИЗЛ ИКНИ
ТАЪМИНЛАШ МЕХАНИЗМИ
4.1. И қ т и со д и й х а в ф си зл и к н и таъ м и н лаш
м ақ сади ва унинг и н сти туц и он ал
ш арои тлар ин и н г я рати л иш и
Хавфсизлшши, шу жумладан, иқгисодий хавфсизликни 
таъминпаш давлат сиёсатининг муҳим таркибий кқсми ҳисоб- 
ланади. Бунинг учун, авваламбор, унинг сиёсий-ташкилий ва 
ҳуқуқий асослари яратпади. Ушбу мақсадца концепция иш- 
лаб чиқилади. Уни ишлаб чиқиш эса иқтисодиёт ҳолагини 
объектив баҳолаш ҳамда унинг ривожланиш тамойили ва 
тенденцияларини прогноз қилишга асосланади. Бунинг учун 
иқгисодий хавфсизликни белгилончи вазият ва ҳолатларда- 
ги сабаб-оқибатлари аниқланади. Шунишдек, иқгисодш! хавф- 
сизликни сақлаш ва мустаҳкамлашга масъул, жавобгар дав- 
лат органлари, ташкилот ва муассасалар белгиланади.
Концегадияни ишлаб чиқишда иқтисодий хавфсизлик- 
нинг, таҳдидларнинг ҳақиқий ҳолатини аниқлаш муҳим 
аҳамиятга эга. Мамлакатдаги ҳақиқий иқтисодий аҳволни 
аниқлашга қаршилик қилувчи сиёсий кучлар ёки юқори 
мансабдор шахслар мавжуд бўлиши мумкин. Шу боис- 
дан уларнинг бу борадаги қаршилиги ва тўсиқларини ен- 
гиб ўтишга тўғри келади.
Иқтисодий хавфсизлик концепциясида иқтисодиётда 
ижтимоий ишлаб чиқариш ҳажми ва динамикаси, иқгисо- 
дий салоҳиятдан фойдаланиш самарадорлиги, иқгисодиёт-
62
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

нинг очиқлиги, интеллектуал салоҳиятнинг ҳолати, инно- 
вацион даражаси, ижтимоий-сиёсий барқарорлик, давлат- 
нинг ижтимоий-иқгисодий жараёнларга таъсир кўреатиш 
даражаси, мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш 
тенденцияларининг истиқболли прогноэлари ва уларнинг 
асосий устувор томонлари ўэ ифодасини топиши лоэим.
Иқтсодий хавфсизлик концепцияси ўз ичига қуйида- 
гиларни олади:
- хавфсизликни таъминлашнинг мақсад ва вазифалари;
- уларни амалга ошириш йўллари ва усуллари;
- олий ҳокимият ва маҳаллий ҳокимият органлари, 
иктисодиёт тармоқлари бошқарув тизимлари, ҳуқук-тар- 
тибот. миллий хавфсизлик органларининг умумдавлат, 
худудий даражадаги иқгисодий хавфсизликни таъвшнлаш 
бўйича вазифалари;
- мавжуд ва потенциал хавфсизликка таҳдидларни 
таҳлил қилиш;
- давлатнинг хавфсиэликни таъминлашдаги имкони- 
ятлари, иқтисодий ресурслар, восита ва кучлардан ра- 
ционал фойдаланиши назарда тутилади;
- иқтисодий таҳдидларни бартараф этиш, уларнинг 
олдини олиш ва салбий таъсирини юмшатиш йўллари, 
восита ва усуллари.
Хавфсизлик концепцияси асосида уни таъминлашнинг 
давлат стратегияси ишлаб чиқилади. Ушбу стратегия таҳ- 
дидларнинг моҳияти, объектлари индикатори ва улар- 
нинг олдини олиш ёки бартараф этиш механизмларини 
белгилаб беради.
Иқгисодий адабиётларда давлат иқгисодий стратегия- 
сининг уч жиҳати ва таркибий қисмлари ажратиб кўрса- 
тилган:
1. Иқтисодий хавфсизлик ва мамлакат хаёт фаолияти 
муҳим соҳаларининг ҳимоясини таъминлайдиган миллий, 
давлат манфаатларини аниқлаш.
2. Шахс, жамият ва давлатнинг муҳим хаётий манфа- 
атларига зиён келтирадиган иқгисодий хавфсизликка таҳ- 
дид ва хавф-хатарларни тавсифлаш. Бунда қисқа, ўрта
63
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ва узоқ мудцатли даврларда давлат ҳамда ижтимоий - икти- 
содий тиэим барқарорлигига зарарли, салбий таъсир 
кўрсатувчи омиллар ва шароитлар аииқланади.
3. 
Иқтисодий хавфсизликнинг турли таҳдидлар, хавф- 
хатарлардан барқарор ҳимоялакишини таъминлашга қара- 
тилган иқтисодий сиёсатни шакллантириш, институцио- 
нал ўэгаришларни амалга ошириш бўйича таклифлар ва 
тавсиялар ишлаб чиқиш.1 Ушбу стратегияда иқтисодий 
хавфсизлик талабларига жавоб берадиган иқгисодиётнинг 
мезон ва параметрлари ҳам аниқланади1
2. Иқтисодий ман- 
фаатлар ва хавфсизликка бўлган тахдидларнинг олдини 
олиш ва уларни бартараф этиш ҳамда юмшатишнинг ус- 
тувор мақсадларига қуйидагилар киради:
- аҳолининг барча ижтимоий гуруқлари ва табақала- 
ри турмуш даражасини ошириш орқали жамият барча 
аъзсларининг бирдамлигига эришиш;
- миллий иқгисодиётга хусусий инвестицияларни кири- 
тишни рагбатлантириш, инвестицион жараёнпарни фаоллаш- 
тириш;
- қатъий солиқ, пул-кредит сиёсатини юритиш, мил- 
лий валюта қадрини ошириш ва мустаҳкамлаш;
- ташқи иқтисодий фаолиятни тартибга солиш ва са- 
марали божхона наэорат тизимини шакллантириш;
- мамлакат фани ва интеллектуал салоҳияти ривож- 
ланишини қўллаб-қувватлаш;
- мамлакат ҳудудларини юктимоий-иқгисодий ривож- 
лантириш, улар ўртасидаги ўзаро алоқадорликни кучай- 
тириш орқали ички иқтисодий маконни мустаҳкамлаш;
- хўжалик субъектларининг халқаро бозорларга чи- 
қишдаги мустақиллиги ва эркинлишни таъминлаш.
1 Экономическая безопасность хозяйственних систем Учебник. - М.' 
Изд- во РАГС, 201.-С.Я6
2 Давлат стратегиясп ва иқтисодий сиёсатнинг моҳияти. мезонлари 
классификацияеи нафақат ижтимоий-иқтисодий тарақкиётни, шу 
билан бирга, унинг хавфсизлигини хам таъминлаши лозим Қаранг 
Ведута Е.Н. Стратегия и экономическая политика государстна - М.: 
Акад Проект, 2004. -С.11-23.
64
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ш у н и а й т и б ў т и ш ж о и з к и , и қ т и с о д и й х а в ф с и з л и к н и
т а ъ м и н л а ш д а и қ т и с о ц и й в о с и т а в а ч о р а - т а д б и р л а р б и -
л а н б и р қ а т о р д а , к о р р у п ц и я , т а ш к и л и й ж и н о я т ч и л и к ,
х у ф ё н а и қ т и с о д и ё т г а қ а р ш и с и ё с и й , х у қ у қ и й , и қ т и с о д и й ,
т а ш к и л и й т а в с и ф д а г и ч о р а - т а д б и р л а р , в о с и т а л а р д а н ҳ а м
ф о й д а л а н и л а д и . Б у н д а и қ т и с о д и й б о ш қ а р у в о р г а н л а р и
ҳ у Қ . У Қ - т а р т и б о т , м и л л и й х а в ф с и з л и к х и з м а т и , ч е г а р а ,
б о ж х о н а о р г а н л а р и б и л а н б и р г а л и қ ц а ў з а р о а л о қ а д о р л и к -
д а ф а о л и я т ю р и т а д и л а р .
Иқтисодий хавфсизликни таъминлашнинг институцио- 
нал муҳитини яратиш муҳим ҳисобланади. Бунда, инсти- 
тутлар деганда, жамиятдаги турли тизимлар, субъект- 
ларнинг ўзаро муносабатларидаги кридалар (ўйин қоида- 
ларига) назарда тутилади. Улар маълум чеклашлар ҳамда 
рағбатларни ўз ичига олган, фаолиятга ундовчи мотивлар 
ва механизмларни шакллантирувчи қонун-қоидалар йи- 
ғиндисидир. Институтлар формал ва ноформал чеклаш- 
лар асосида ҳаракат чегараларини белгилаш орқали бо- 
эор иқгисодиети шароитидаги ноаниқликларни камайти- 
ради, қабул қилинаётган қарорларнинг етарли даражада 
натижа беришини таъминлайди.3 Ушбу институционал 
ёндашувга кўра иқтисодий хавфсизликни таъминлаш учун 
муассасалар, хўжалик тузилмалари белгиланган қонун- 
қоидалар, зарарли фаолиятларни чеклаш орқали ўзаро 
боғлиқликда, бир-бирлари билан алоқадорликда фаолият 
юритишлари учун қулай муҳит яратилиши муҳим аҳами- 
ятга эга бўлади Жамиятдаги ноформал чеклаш, яъни анъ- 
ана, одатлар, турли ижтимоий шартлар, нормал чеклаш- 
лар, яъни қонунлар, суд прецидентлари, маъмурий акт- 
лар ҳамда белгиланган фаолият қоидаларига риоя кили- 
нишини таъмишговчи суд, ҳуқуқ-тартибот ва бошқа хавф- 
сизлик органлари айрим хўжалик субъектлари, шахслар, 
гуруҳлар ва бошқа кучларкинг хавфсизликка таҳдид со- 
лувчи хатарли фаолиятининг олдини олиш ва бартараф
3 
Норт Д, Ин<титутъ
1
, институциональнъ
1
е изменеюш и функционирование 
экономики М., 1997. -С . 70.
65
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

қилиш учун тегишли муҳит яратади. Бу эса маълум 
трансакцион харажатларни такозо этади. Буларга ахборот 
излаш, тузилмалар ўртасида келишув ва муэокаралар 
ўтказиш, шартномалар тузиш ҳамда уларнинг бажарили- 
ши устидан назорат қилиш харажатлари киради.4 Инсти- 
туционал ёндашув турли даражадаги хўжалик субъект- 
лариш
1
нг иқтисодий хавфсиэлиги бўйича қарорлар қабул 
қилиш жараёнига ажратилган харажатларни оптималлаш- 
тириш, иқтисодий ўсишни таъминловчи механиам.парни та- 
комиллаштириш орқали самарали бошқариш тамойилла- 
рининг ша^шланиши учун имкон яратади.
Иқтисодий хавфсизликни таъминлаш учун асосий 
шарт-шарситлар қуйидагиларда ўз ифодасини топади:
- аҳолининг цивилизацион зҳтиёжлари меъёрида қон- 
дирилиши учун яшаш шароитининг яратилиши. Бу ки- 
шилар учун танлаш эркинлиги ҳамда узоқ муддат меҳнат 
қобилиятини сақлаган ҳолда фаолият юритиш хуқуки ва 
мажбуриятини ифодалайди. Бунинг учун боэорнинг ўз- 
ўзини тартиблаш ва иқтисодиётни давлат томонидан тар- 
тиблаш меҳанизмлари уйғунлигини таъминлашга хмзмат 
қилунчи ресурс, энергетика, транспорт, ишлаб чиқариш 
ва боэор инфраструктуралари шакллантирилади;
- хотиржам яшаш имкониятларининг яратилиши. Бу- 
нинг учун фавқулодда нохуш вазиятлар вужудга кели- 
шининг олдини олиш ҳамда ишончли ахборотга эга бўлиш 
учун иқтисодий шароитлар вужудга келтирилиши лозим 
бўлади. Бундан кўзланган мақсад, биринчидан, иқтисодий 
ва техноген хавф-хатарга қарши туриш, иккинчидан, 
иқтисодий жиноятчилик ва терроризмнинг кучайишига 
қарши чоралар кўриш ҳисобланади;
- мамлакатнинг ҳудудий ва иқтисодий яхлитлигига 
хавф солувчи омилларнинг олдини олиш. Бу омиллар мам- 
лакат ҳудудларининг ривожланиши ва аҳоли турмуш да- 
ражасидаги фарқларнинг катталашиб кетиши туфайли ву- 
жудга келади. Мамлакатнинг ҳудудий ва иқтисодий ях-
4 Курс экономической теории. - 4-е доп. и перераб. - Киров.: Иэд 
“АСА”, 1999. -С.192-193.
66
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

литлигини таъминлаш учун, биринчидан, ягона иқтисо- 
дий маконнт/г ташкил этиш мақсадида пул ва банк тиэими- 
ни мустаҳкамлаш, молиявий ва савдо инфратузилмаси- 
ни ривожлантириш; иккинчидан, ҳ>тдудларнинг ижтимо- 
ий-иқтисодий ривожланиш даражаларини бир-бирлари- 
га яқинлаштиришга қаратилган оқилона ҳудудий сиёсат- 
ни амалга ошириш мақсадга мувофиқ бўлади.
Ушбу шарт-шароитларни яратиш асосида иқгиоодий хавф- 
сизликни таъминлаш механизмининг асосий элементлари 
хуқуқгаг база, бошқаришнинг иқгисодшЧ услублари ҳамда иқги- 
содиётни давлат томонидан тартибга сапиш ҳисобланади.
Иқгисодий хавфсизликни таъминлашнинг ҳуқуқий ба- 
засини Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва 
бошқа қонунлар ташкил этади. Эндиликда эса “Хавфсиэ- 
лик тўгрисида’’ ги Қрнунни қабул қилиш лозим бўлади.
Бошқаришнинг иқтисодий услублари таркиби тўлов, 
товар айрибошлаш ва нарх шаклланишини тартибга со- 
лиш, иқтисодий жавобгарлик, масъулият ҳамда молия- 
вий интизомни ўз ичига олади. Шунингдек, уларнинг тар- 
кибига турли суғуртавий ҳимояланиш, фаолият турла- 
рини лицензиялаш, хўжалик жараёнларини текшириш 
орқали улардаги қийинчилик туғдирувчи ва тўсиқ бўлув- 
чи омиллар олдини олиш ва бартараф этиш воеитаси си- 
фатида аудит ҳамда ахборот киради.