1-ma’ruza Matn. Chuvalchanglar sinfi. Mavzu: Halqali chuvalchanglar tipining umumiy tavsifi va klassifikatsiyasi. Belbog‘sizlar

Naydomorfalar turkumi – Naidomorpha. 
Ushbu turkum vakillari asosan 
chuchuk suv havzalarida uchraydi. Keng tarqalgan turlaridan qizil chuvalchang-
Tubifex-tubifex 
organik chirindisi ko’p bo’lgan iflos suvlarda ko’p tarqalgan.
Yomg’ir chuvalchanglari turkumi – Lumbricomorpha. 
Bular chuchuk suvda va 
ayniqsa nam tuproqda keng tarqalgan. Ushbu turkumning ayrim turlari juda yirik 
bo’ladi. Masalan, 
Megascolides australis 
2 metrga teng bo’ladi. Bizning 
sharoitimizda keng tarqalgan turlardan sug’oriladigan maydonlarda uchraydi.
Oligoxetalarning tarqalishi va ahamiyati
Ushbu sinfning 3500 ga yaqin turi ma’lum bo’lib, Yer yuzining deyarli barcha 
qit’alarida uchraydi. Sinfning 
Tubifex, Aeolosoma, Chaetogaster, Nais, Stillaria 
avlodlarning turlari chuchuk suv havzalarida keng tarqalgan. Tuproqda esa 
Lumbricidae 
va 
Enchytraedae 
oilalarining turlari ko’p uchraydi. Oligoxetalar 
so’zsiz foydali hayvonlardir. Ular baliqlarga oziqa bo’lib xizmat qiladi. CHuchuk 
suv oligoxetalari o’z ichaklaridan juda ko’p miqdorda loyni o’tkazish bilan suv 
havzasi tuprog’iga ta’sir qiluvchi muhim omil hisoblanadi. Bundan tashqari 
o’simlik qoldiqlari bilan oziqlanib, havzani o’simlikning chiriyotgan qoldiqlaridan 
tozalaydi. 
Tuproq oligoxetalarining tuproq hayotida roli kattadir. Ular tuproqni chuqur 
yumshatib, uning orasiga havo va nam kirishiga yordam beradi. Bu esa o’z 
navbatida o’simlik ildizining chuqurroq qatlamlariga kirib borishi va mahkam 
o’rnashib olishini ta’minlaydi. CHuvalchanglarni yana bir foydasi shuki yerni 
qayta haydab pastki qatlamlarni yer betiga chiqaradi. Masalan, 1 m
2
yerdagi 
chuvalchanglar bir yilda 4 kg gacha tuproqni yer ostidan yer betiga chiqaradi yoki 
1 gektardagi oligoxetalar 1 yilda 10-30 tonna tuproqni yer yuzasiga chiqarib 
tashlashi isbotlangan. Nihoyat, tuproq oligoxetalarining yana bir foydasi shuki, 
ular yer yuzidagi barglar va boshqa o’simlik qoldiqlarini yer ostiga olib kirib, 
ularning chirishi tufayli, gumus miqdorini oshishiga sababchi bo’ladi. 
Zuluklar sinfi halqali chuvalchanglarning yirtqichlik, yarimparazit va parazit holda 
hayot kechirishiga moslashgan turlarni o’z ichiga oladi. Bu hayvonlar bir qancha 
belgilari bilan ko’p qilli va kam qilli halqalilarga o’xshasa ham yashash sharoiti va 

---

oziqlanishining o’ziga xosligi tufayli bir qator xususiyatlari bilan ulardan ajralib 
turadi. Bunday tuzilish xusu-siyatlari ularning tashqi va ichki tuzilishida namoyon 
bo’lgandir. Zuluklarning parapodiyalari, shuningdek ko’pchiligida qillar 
bo’lmaydi. Gavdaning oldingi va keyingi qismlari sezilarli darajada yassilashgan. 
So’rg’ichi 2 ta: oldingi uchidagi so’rg’ich o’rtasida og’iz joylashgan. Tananing 
ketki uchida ham ancha kuchli muskulli so’rg’ich bo’lib, hayvonlarning tanasiga 
mahkam yopishib olishga xizmat qiladi. Zuluklarning tanasini tashkil etuvchi 
tashqi halqalar undagi segmentlar soniga mos kelmaydi, balki har bir segment 3-5 
ta, ba’zan 14 tagacha halqadan iborat bo’ladi. Umuman olganda zuluklarning 
ko’pchiligida segmentlar soni 33 ta, ayrim guruh-larida esa ular 30-34 ta bo’ladi. 
Teri-muskul xaltasi ham ancha yaxshi rivojlangan. Bu qavatda bo’ylama muskul 
tolalari juda kuchli rivojlangandir. Ikkilamchi tana bo’shlig’i (selom) va ichki 
organlar orasidagi bo’shliqlar parenxima suyuqligi bilan to’lgan. Shu sababli qon 
aylanish sistemasi va ajratish organlari (metanefridiylar) bir qator o’zgarishlarga 
uchragan. Ko’pchilik zuluklarda qon aylanish sistemasidagi tomirlar vazifasini 
selomdan hosil bo’luvchi lakunar sistema bajaradi. Ajratish sistemasini bajaruvchi 
metanef-ridiylar soni ham ikki baravar qisqargan. 
Ovqat hazm qilish sistemasi yaxshi rivojlangan. Bu sistema og’iz teshigidan 
boshlanadi. Ko’pchilik zuluklarning og’iz bo’shlig’i devorida uchta bir-biriga 
qarama-qarshi joylashgan muskulli bo’rtmalar (valiklar) bor. Ularning qirralari 
arrasimon qattiq xitinli tishchalar hosil qiladi. Bu jag’ deyiladi. Ana shu jag’ 
yordamida zuluk odam yoki hayvon terisini kesib, uch qirrali yara hosil qiladi. 
Shuni alohida qayd qilish lozimki ko’pchilik zuluklarning (jumladan tibbiyot 
zulugida ham) og’iz bo’shlig’ining yon tomonida so’lak bezlari joylashgan va 
ularning ajratgan suyuqligi