Bap new indd

28-§. DENENIŃ SALMAǴÍ
Fizikada salmaq kúshinen basqa salmaq degen túsinik te 
bar. Deneniń salmaǵınıń áhmiyetin túsiniw ushın tómendegi 
tájiriybelerdi ótkizemiz.
1-tájiriybe.
Aspaǵa ildirilgen prujinaǵa massası 
m 
deneni 
ildiremiz. Denege tómenge baǵıtlanǵan 
F
salm 
=
mg
salmaq 
kúshi tásir etedi. Usı kúshtiń tásirinde prujina sozıladı, 
yaǵnıy deformaciyalanadı. Nátiyjede, 
F
serp
serpimlilik kúshi 
payda boladı (90-súwret).
F
salm
salmaq kúshiniń tásirinde prujina sozıla baslaǵannan 
prujinanıń dáslepki halın saqlawǵa umtılıwshı joqarıǵa 
baǵıtlanǵan 
F
serp
serpimlilik kúshi artıp baradı. Prujina belgili 
aralıqqa sozılǵannan keyin 
F
serp
serpimlilik kúshiniń san 
shaması 
F
salm 
salmaq kúshine teńlesedi. Nátiyjede kúshler 
teń salmaqlıqqa keledi hám prujinaǵa ildirilgen dene toqtaydı. Deneniń tınısh 
90-súwret.
Deneniń 
salmaq kúshiniń 
aspaǵa tásiri
F
→
ser
P
→

---

103
V bap. Sırtqı kúshlerdiń tásirinde denelerdiń qozǵalısı
halında aspaǵa 
F
salm
salmaq kúshine teń bolǵan kúsh tásir 
etedi. Bul kúsh prujinaǵa ildirilgen deneniń salmaǵı bolıp 
tabıladı. 
2-tájiriybe.
Prujinanıń ústine ornatılǵan tayanıshqa 
massası 
m
bolǵan deneni qoyamız. Nátiyjede prujina qısıla 
baslaydı, yaǵnıy deformaciyalanadı hám 
F
serp
serpimlilik 
kúshi payda boladı. Serpimlilik kúshi artıp, deneniń salmaq 
kúshine teńleskende prujinanıń qısılıwı toqtaydı hám dene 
tınısh halǵa ótedi. Deneniń tınısh halında tayanıshqa 
F
salm
salmaq kúshine teń bolǵan kúsh tásir etedi (91-súwret). Bul 
kúsh prujinanıń ústindegi tayanıshqa túsken deneniń salmaǵı 
bolıp tabıladı.