Bap new indd

Birinshi kosmoslıq tezlik
Biz gorizont baǵıtında ılaqtırılǵan deneniń qozǵalısın 
úyrengenimizde Jer betin tegis dep aldıq. Biz Jerdiń 
shar formasına iye ekenligin bilemiz. Jerden
h
biyik
-
liktegi deneni
υ
tezlikte gorizontal qozǵalsa, ol sal
-
maq kúshiniń tásirinde Jerge qaytıp túsedi. Deneniń 
baslanǵısh tezligi qansha úlken bolsa, ol Jerdiń beti 
boylap sonsha uzaqqa barıp túsedi. Eger gorizontal 
ılaqtırılǵan deneniń tezligi júdá úlken bolsa, Jerdiń 
betiniń sfera túrinde ekenligin esapqa alınıwı kerek 
boladı. Deneniń tezligi belgili bir mániske jetkeninde, 
ol jerge jaqınlasıw ornına, onnan uzaqlasa baslaydı 
(99-súwret). Nátiyjede, bunday tezlikte dene Jerge qaytıp túspeydi hám ol belgili 
orbita (sheńber traektoriya) boylap 
υ
1
tezlikde Jer sharın aylanıp júredi. Bunday 
deneni 
Jerdiń joldası 
dep ataydı.
Pútkil dúnyalıq tartısıw nızamınıń formulası tek Jerdiń betindegi emes, Jerdiń 
betinen
h
biyikliktegi erkin túsiw tezleniwiniń mánisin de esaplaw imkaniyatıń 
beredi: 
g
h
= 
G
M
(
r + h
)
2
.
(2)
Demek, biyiklik 
h
artıp barıwı menen erkin túsiw tezleniwi kemeyedi. 
Sheńber boylap qozǵalıstaǵı deneniń orayǵa umtılıwshı tezleniwi 
a
=
υ
2
/
r
ǵa 
υ
0
99-súwret.
Birinshi 
kosmoslıq tezlikke erisiw
υ
0 
=
 υ
I
υ
0 
<
 υ
I

---

111
V bap. Sırtqı kúshlerdiń tásirinde denelerdiń qozǵalısı
teń. Eger Jerdiń beti janında, yaǵnıy 
h
tıń mánisi 
R 
den júdá kishi bolǵanda 
gorizontal ılaqtırılǵan dene Jer sharın 
υ
1 
tezlikte aylansa, 
a
nıń ornına 
g
erkin túsiw tezleniwin alıw múmkin. Bunda:
υ
1
2
= 
gr.
(3)
Erkin túsiw tezleniwi 
g
= 9,8 m/s
2 
hám Jer sharınıń radiusınıń 
r
=
6,4
·
10
6 
m 
ekenliginen, (3)-formuladaǵı 
υ
1 
diń mánisi ushın:
υ
1
≈ 7,9 . 10
3
m/s yamasa
υ
1
≈ 7,9 km/s. (4)