Bap new indd

Bir zamatlıq tezlik
Ortasha tezlik teń ólshewli emes qozǵalatuǵın deneniń pútkil jol 
dawamındaǵı qozǵalısın ulıwma túrde táriyipleydi. Biraq, onnan joldıń 
qálegen noqatındaǵı tezlikti biliwge bolmaydı. Teń ólshewli emes qozǵalısta 
bizdi joldıń qálegen noqatındaǵı tezlik qızıqtırıwı múmkin.
Deneniń belgili bir waqıttaǵı yamasa traektoriyanıń belgili bir 
noqatındaǵı tezligi biz zamatlıq tezlik dep ataladı. Bir zamatlıq 
tezlik deneniń baqlanıp atırǵandaǵi tezligin bildiredi.
Avtobustıń eki bándirgi arasındaǵı teń ólshewli emes qozǵalısın 
tallayıq. Ol bándirgi arasındaǵı joldı ol 6 minutta basıp ótsin. Avtobustıń 
qozǵalıs tezliginiń grafigi 32-súwrettegidey bolsın. Baqlaw ushın hár qıylı 
waqıtlardı tańlap alıp, usı waqıtlarǵa sáykes kelgen tezliktiń mánislerin, 
yaǵnıy usı orındaǵı bir zamatlıq tezlikti tabıw múmkin. Grafikten 1
minut 
ótkendegi bir zamatlıq tezligi shama menen 32
km/saat, 3
minut ótkendegi 
bir zamatlıq tezligi 40
km/saat, 5
minut ótkendegi bir zamatlıq tezligi 
bolsa 36
km/saat qa teń bolǵanlıǵın bilip alamız. Qozǵalıstıń belgili bir 
noqattaǵı bir zamatlıq tezligin shama 
menen anıqlaw ushın usı noqatta kishi
Δ
t
waqıt ishindegi deneniń basıp ótken
Δ
s
jolı tabıladı. Bunda Δ – (delta) júdá 
kishi aralıqtı bildiriwshi belgi.
32-súwrettegi tezliktiń grafiginde 
A 
noqatta avtobus Δ
t
= 0,3 s waqıt 
ishinde Δ
s
= 3 m jol basıp ótti. Bunda 
avtobustıń A noqatındaǵı shama menen 
bir zamatlıq tezligi tómendegishe anıq-
lanadı:
υ
= 
Δ
s = 
30 m
= 10
ּ
3,6 km
= 36 km 
Tayanısh túsinikler:
teń ólshewli emes qozǵalıs, ortasha tezlik, teń 
ólshewli emes qozǵalıstaǵı ortasha tezlik, bir zamatlıq tezlik.
1. Lıjashı biyiklikten túskennen keyin tolıq toqtaǵansha qozǵalısta boldı. Onıń baslanǵısh 
hám qozǵalıstıń aqırındaǵı tezligi nolge teń bolsa, pútkil jol dawamındaǵı ortasha 
tezligi nolge teń be?
2. 31-súwrette súwretlengen tezliktiń grafigin tallań.
0 2 4 6 8 10
t
, min 
50
25
υ
, km/saat
A
32-súwret.
Avtobustıń tezliginiń grafigi
0,3 s
saat
saat
Δ
t
.

---

37
II bap. Tuwrı sızıqlı háreket
1. Dene teń ólshewli emes qozǵalıp 2 minutta 60 m aralıqtı basıp ótti. Onıń ortasha 
tezligi neshe m/s ǵa teń boladı.
2. Tashkentten saat 7:30 da jolǵa shıqqan «Spark» 270 km joldı basıp ótip, saat 10:30 
da Ferǵanaǵa jetip keldi. Onıń ortasha tezligin tabıń.
3. Oqıwshı joldıń belgili bir bóliminde 2 s dawamında 3 m júrdi. Joldıń usı bólimindegi 
oqıwshınıń tezligin tabıń. Bul shama menen bir zamatlıq tezlik pe yamasa ortasha 
tezlik pe?
4. Eger oqıwshınıń ortasha tezligi 1 m/s, úyinen mektepke shekemgi aralıq 600 m 
bolsa, ol mektepke 7:50 de jetip barıwı ushın úyinen saat neshede shıǵıwı kerek?