Mavzu: Imom al-g’azzoliyning

Birinchisi
: handasa va hisob ilmi. Bu ikki ilmni o'rganish muboh bo'lgan ilm. 
Ularni o'rganish G'azzoliy fikricha faqatgana umumiy mazmum darajaga o'tib ketishi 
mumkin bo'lgan odamlarga man qilinadi. Bu ikki ilm bilan shug‘ullanuvchilarning 
ko'pchiligi bid'at chegarasigacha chiqib ketishgan. Bu hol suzishni bilmaydigan 
bolaning anhor bo'yida turishidan yoki islomga yangi kirgan odamning kufrga kirib 
ketishidan qo'rqib, kofirlarga aralashishdan qaytarilganiga o'xshaydi. 
Ikkinchisi: Mantiq ilmi. Bu ilm dalil va uning shartlari, had va uning darajalari 
haqida bahs yuritadi. 
Uchinchisi: Ilohiyot. ilmi. U Alloh taoloning zoti va sifatlari haqida bahs 
yurituvchi fandir. Bu fan kalom ilmi deb ham yuritiladi. 
To'rtinchisi: Tabiiy fanlar ilmi. Bulardan ba'zilari shariat va dinga teskari, yana 
ba'zilari borliqdagi jismlarning xususiyatini, qanday qilib boshqa shaklga o'tishlari, 
o'zgarishlarini tadqiq qiladi. Bu holat tabiblarning qarashiga o'xshaydi. Tabiblar inson 
tanasiga qanday kasallanish va qanday sog'ayish xususiyatlari jihatidan, tabiiy fan 
olimlari esa, jismlarning o'zgarishi va harakatlanishi jihatidan qaraydilar. Tabib 
Allohga ilmi orqali yaqin bo'ladi. 
G'azzoliy fiqh haqida fikr yuritib, fiqh dunyo ilmi va faqihlar dunyo olimlaridir 
deb ta'kidlaydi. Alloh taolo Odam alayhissalomni tuproqdan yaratdi, u kishining 
zurriyotlarini tuproqdan bo'lgan otaning maniyidan va onaning ko'kragidan otilib 
chiquvchi suvdan yaratdi. Zurriyotlarni otalar belidan onalar qorniga, undan dunyoga, 

---

96 
keyin esa qabrga, qabrdan hisob maydoniga, undan jannat yoki do'zaxga chiqaradi. 
Oxiratga ozuqa to'plash uchun Alloh dunyoni yaratdi. Insonlar dunyoda adolatli 
yashasalar, dushmanliklar yo'qoladi, faqihlarga ehtiyoj sezilmaydi. Mana shunday 
holatda insonlarni boshqaradigan rahbarga ehtiyoj seziladi. Rahbar insonlarni 
boshqarish uchun qonunga muhtoj bo'ladi. Insonlar bir - birlari bilan nizolashgan 
vaqtda ularni murosaga keltiruvchi kishilar faqihlardir. Shunday ekan faqih dunyo 
ishlarida insonlarni to'gri yo'lga soluvchi rahbar. Mana shu jihati bilan fiqh dunyo 
ilmi hisoblanadi. 
G'azzoliy Alohga yaqinlik hosil qiluvchi narsalarni uch qismga ajratadi. 
1.Mujarrad (yolg'iz) ilm. Bu mukoshafa ilmi. 
2.Mujarrad (yolg‘iz) amal. Masalan, sultonning adolati va xalqni adolat ustida 
ushlab turishi. 
3.Ilm amaldan tarkib toptan harakat. U oxirat yo'lining ilmidir. 
G'azzoliy ta'limotidagi ilmlar tasnifini Baxodirov P.M. tasnifi bilan 
taqqoslaydigan bo'lsak, Baxodirov R.M Abu Homid G'azzoliyning "Ixyou ulumid - 
din" (Din ilmlarini jonlanishi), O‘zbekiston Respublikasi FA sharqshunoslik 
institutining 313 raqamli arab tilidagi qo'lyozmasi, uning qisqartirilgan variantga 
"Kimiyoi saodat" (Saodat kimiyosi), O‘zbekiston Respublikasi FA Sharqshunoslik 
institutining 1840 raqamli fors tilidagi qo'lyozmasi asosida ishlab chiqqan. Unga 
muvofiq G'azzoliy barcha ilmlarni ikki guruhga bo'lib, birinchi o'rinda diniy ilmlarni 
qo'yadi va quyidagi tasnifni beradi.