O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi munira Jo’raqulovna Allayeva, Ziyovuddin Zaynutdinovich Hakimov, Soloy Ro’zimamatovich Ismailov, Salohiddin Djo’rayevich Aminov, Tollibay Boltayevich Mustanov

 
15.11.Sodda jonivorlarga va zamburug’larga qarshi vositalar 
Patogen sodda jonivorlar qo‘zg‘atadigan hastaliklarni davolash uchun 
juda ko‘p dori vositalar taklif etilgan. Quyida keltirilgan tasnifda ularni asosiy 
guruhlariga tegishli ximioterapevtik vositalar ko‘rsatilgan. 
1) Bezgakni profilaktikasi va davolash vositalari: 
Xingtamin Primaxin Xloridin Xinin Mefloxin Sulfanilamidlar va Sulfonlar 
2) Amebiazni davolash vositalari: 
Metronidazol Xintamin Tetratsiklinlar Xiniofon Emetin gidroxlorid 
3) Lyambliozni davolash vositalari: Metronidazol Furazolidon Akrixin 
4) Trixomonozni davolash vositalari: 
Metronidazol Tinidazol Trixomonotsid Furazolidon 
5) Toksoplazmozni davolash vositalari: Xloridin Sulfadimizin 
6) Balantidiozni davolash vositalari: Tetratsiklinlar Monomitsin Xiniofon 
7) Leyshmaniozni davolash vositalari: Solyusurmin Natriy stigoglyukonat 
Metronidazol 
Bezgakni oldini olish va davolashda qo‘llaniladigan vositalar 
Iqlimi iliq bo‘lgan ko‘pgina davlatlarda bezgak hozirgacha eng ko‘p 
uchraydigan hastalik bo‘lib qolmoqda. Bizni davlatimizda bezgak juda kam 
uchraydi. Bezgakni qo‘zg‘atuvchisi plazmodilardir. Uch kunlik bezgakni 
Plasmodium vivax va P. ovale, tropik bezgakni P. Falciparum, to‘rt kunlikni P. 
Malariae rivojlantiradi. Bezgakni eng ko‘p qo‘zg‘atuvchi P. vivax va P. 
falciparum hisoblanadi. Bezgak plazmodiysi rivojlanishi ikkita sikldan iborat. 

---

- 925 -
Inson organizmida jinssiz (shizogoniya) sikli, chivin tanasida jinsiy 
(sporogoniya) sikli kechadi. 
Chivin chaqqanda inson organizmiga sporozoitlar tushib tezda jigar 
hujayralariga o‘rnashadi. U yerda ular rivojlanish siklini (plazmotsitlarni 
preeritrotsitar shakllari) o‘tadilar va keyin bo‘linib to‘qima merozoitlariga 
aylanadilar. Merozoitlar qonga o‘tib eritrotsitlar ichiga kiradilar va u yerda 
eritrotsitar shakllarini rivojlanishi o‘tadi. Ularda shizontlar yetilgach uni yuqori 
darajada bo‘linishi (merulyasiya) kuzatiladi. Bunda hosil bo‘lgan eritrotsitar 
merozoitlar (morulalar) qonga chiqib boshqa eritrotsitlarga kiradilar va 
shizogoniya sikli yana qaytalanadi. Eritrotsitlarni yorilishi va merozoitlarni 
qonga chiqishi vaqti isitmalash xurujida namoyon bo‘ladi. 
Eritrotsitar merozoitlarning bir qismidan erkak va ayol jinsiy hujayralar – 
gamontlar hosil bo‘ladi. Ularni urchishi faqat chivin tanasida kechadi. Jinsiy sikl 
sporozoitlarni hosil bo‘lishi bilan tugallanadi va ular chivin chaqqanda uning 
so‘lagi orqali inson qoniga o‘tadi va bezgak plazmodiylarining yangitdan jinssiz 
rivojlanish sikli boshlanishiga sabab bo‘ladi. 
Uch kunlik, balki to‘rt kunlik bezgakda preeritrotsitar sikl nihoyasida 
to‘qima merozoitlarining bir qismi yana jigar hujayralariga kiradilar va u yerda 
davomlimuddatda rivojlanish klinik belgilarni yuzaga chiqarmagan holda, siklni 
qaytaradilar. Plazmodiylarni bu shakli paraeritrotsitar deb nomlangan. Ular 
plazmodiylarning 
eritrotsitar 
tsiklini 
rivojlanishi 
va 
hastalikni 
kech 
qaytalanishini ta'minlaydilar. Tropik bezgakda paraeritrotsitar shakl bo‘lmaydi. 
Bezgak ximioterapiyasida birinchi marta xin daraxti po‘stlog‘idan 
ajratilgan xinin qo‘llangan. Keyinchalik juda ko‘p sintetik dori vositalar 
yaratilgan. 
Kimyoviy tuzilishi bo‘yicha bezgakka qarshi vositalar quyidagi 
guruhlarga bo‘linadi: 
A) Xinolin unumlari: 
4-o‘rin olgan xinolinlar: Xingamin (xloroin) Xinin Mefloxin 

---

- 926 -
8-aminoxinolinlar: Primaxin 
B) Pirimidin
1 
unumlari: Xloridin (pirimetamin) 
Bezgakka qarshi vositalar bir-biridan inson organizmida plazmodiylarni 
rivojlanish shakllariga nisbatan ta'sir etishi bo‘yicha farq qiladilar. Shunga 
asosan quyidagilarga ajratilgan: 
1) Gematoshizotrop vositalar (eritrotsitar shizontlarga ta'sir etadilar) 
2) Gistoshizotrop vositalar (to‘qima shizontlariga ta'sir etadilar) 
a) preeritrotsitar (birlamchi to‘qima) shakllariga ta'sir ko‘rsatuvchilar 
b) paraeritrotsitar (ikkilamchi to‘qima) shakllariga ta'sir ko‘rsatuvchilar 
3) gamontotrop vositalar (jinsiy shakllarga ta'sir ko‘rsatadilar). 
Bezgakka qarshi vositalarni ta'sir yo‘nalishini bilish ularni bezgakni 
davolash va oldini olishda qo‘llash samaradorligi uchun katta ahamiyatga ega.