«институционал иқтисодиёт»

 
Хулоса 
Иқтисодий субъект томонидан ўз бизнеси учун институционал муҳитни – 
ошкора ёки хуфёна – танлаш тўғрисидаги қарор биринчи ва иккинчи ҳолатларда 
битимларни амалга оширишда юзага келадиган трансакция харажатларини қиёслаш 
орқали белгиланади. Бошқача айтганда, қонунга бўйсуниш нормаси яна бир бор 
оқилона асосланади: шахс унинг талабини мутлақ императивнинг таъсири остида 
эмас (қонуний нарсаларнинг ҳаммаси яхши), балки қонунга амал қилишдан 
кутилаётган фойдалар туфайли бажаради. Қонунга ихтиёрий бўйсунишга ундовчи 
омиллар шахсда фақат, давлат иқтисодиётининг ошкора секторида трансакция 
харажатларини пасайтириш йўли билан унинг манфаатларини амалга оширишга 
қодир бўлган тақдирда, пайдо бўлади.
Иқтисодий соҳада хуфёна битимлар амалга ошириладиган ўйин қоидаларида, 
биринчи галда бозор конституциясидан битимларнинг барча иштирокчиларини 
«ўзиники» ва «бегоналарга» ажратиш билан катта фарқ қилади. Ўзиникиларга 
нисбатан оппортунизмни олдини олишнинг ижтимоий механизмлари амал қилади, 
ишонч ва ўзаро ёрдам меъёрлари ҳукмронлик қилади. Аксинча, «бегоналарга» 
нисбатан оппортунизм меъёр бўлиб қолади. Т.Веблен ёзганидек, хуфёна иқтисодиёт 
«ҳасадгуйлик рақобатчилигига» асосланган «ёввойи» бозор моделига жуда яқин. Ва 
ниҳоят, хуфёна иқтисодиёт максимал даражада фрагментланган ва мозаикли, у 
тўлиқ тизим шаклини қабул қилмайди ҳамда бозорнинг барча иштирокчилари учун 
ягона ва мажбурий бўлган конституцияни қабул қилмайди. Бундан кўриниб 
турибдики, қонунга бўйсунишнинг юқори нархига муқобил вариант ҳам ғоят 
қиммат экан.
Таяч тушунчалар ва иборалар 
Хуфёналик мулкчилик ҳуқуқларининг хуфёна тизими «қонунга бўйсуниш 
нархи» хуфёна иқтисодиётнинг турли унсурлари: норасмий, соҳта ва криминал 
иқтисодиёт. Хуфёна иқтисодиёт ўлчамларини баҳолаш ёндашувлари: монетар усул, 
харажатлар ва даромадлар баланслари усули, бандликни таҳлил қилиш усули, 
технологик коэффициентлар усули, уй хўжаликлари ва корхоналар раҳбарлари 

---

61 
ўртасида сўров ўтказиш усули, социологик усул. Хуфёналик нархининг унсурлари: 
ҳуқуқий санкциялардан бош тортиш билан боғлиқ харажатлар, даромадлар 
трансферти билан боғлиқ харажатлар, солиқлар ва иш ҳақига ҳисоблаб ёзишлардан 
бош тортиш билан боғлиқ харажатлар, қонуний қайд этилган мулкчилик 
ҳуқуқларининг мавжуд эмаслиги билан боғлиқ харажатлар, шартнома тизимидан 
фойдаланишнинг имконсизлиги билан боғлиқ харажатлар, хуфёна битимнинг 
мутлақ икки томонлама хусусияти билан боғлиқ харажатлар, низоларни ҳал 
этишнинг хуфёна тартиботларидан фойдаланиш харажатлари. «Мафия» атамаси, 
«шаън одами», ҳамкорликнинг «ўзиники» ва «бегона» тоифаси.