D aliliy m a teria llarn i, m a’lu m o tlam i yigMsh, d alillarn i tizim -
lashtirish va ta h lil qilish jarayonida tarixchi ko‘pgina jarayonlar-
n in g m azm u nidag i o ‘xsh ashlikn i, biroq
ayni vaqtda jarayonlar-
n in g zam on va m akon b o ‘yicha turliligi, b ir-biridan farqlanishi
o m iiia ri sababli xilm a-x illik kasb etishini va yana ayni vaqtda
sh ak lan u m u m iy lik n i ko‘rishi m u m kin .
M azk ur uslubning bilish
jarayonidagi m a zm u n i u n in g tarixiy jara y o n lam in g m ohiyatini
tu sh u n tirib berish uchun yo‘naltiradigan im koniyatlaridadir. Ja
ray o n n in g m o hiy atini anglash va tu sh u n ish uchun u n in g o ‘xshash-
lik va farqlanuvchi xususiyatlarini tushunish kerak. Bu uslubning
m antiqiy asosini analogiya tash k il etib,
tadqiqot obyektidagi biror-
b ir o ‘x shashlik asosida jaray o n n in g boshqa jih atlari haqida ham
xulo salar chiq arilish i m u m kin .
T arixiy taq qo slash uslubi tarix iy jarayon tafsilotlari an iq va
ravshan boM maganda u n in g m ohiyatini ochishga,
shuningdek,
u m u m iy lik n i, q o n u n iy lik n i, tak ro rlan u v ch an lik n i an iqlash h am
d a u m u m lash tirish g a va tarixiy parallellik n i yuzaga chiqarish
u c h u n im k o n berad i. B unda alb atta b ir q ato r talablarga rioya
etishga to ‘g ‘ri keladi. Ju m la d a n , avvalo taqqoslash tarix iy ja ra
y o n n in g sh ak lan o ‘xshash
jih a tla rin i em as, balki m ohiyatini aks
e ttiru v ch i a n iq va k o n k ret d a lilla r (faktlar) bilan am alga o shiri-
lishi lozim , ik k in c h id a n , h o d isalar va ja ra y o n la m in g
tipologiya-
si va d av rin i yaxshi bilish va tu sh u n ish lozim . T araqqiyotning bir
bosqichida yoki tu rli b o sqichlarida b o ‘lgan b ir xil va tu rli xil h o d i
salarn i taqqoslash m u m k in . Bir holatda m ohiyat o ‘x shash lik aso
sida o ch ilad ig a n b o ‘lsa, boshqa h olatda turlilik asosida an iq lan i-
shi m u m k in . B iroq ayni vaqtda ta rix ch id a n tarixiylik tam oyilini
u n u tib q o ‘y m aslik talab etiladi.
F u n k sio n a l-tu z ilish li ta h lil tarix fani tadq iq o tlarid a bosh
qa ta d q iq o t m eto dlarig a n isb atan b irm u n ch a
sam arali hisobla-
n adi. F u n k sio n a l-tu z ilish li ta h liln in g asosiy jih a ti sh u n d ak i, u
m av h u m lik (ab straktlik)d an an iq lik (konkretlik)ka o 'tish uchun
asos boMa oladi, bu m eto d n i tadqiqot jaray on id a
qoMlash ilm iy
b ilim la rn in g eng yu qo ri darajasi boMgan aniq nazariy bilim ga
206