"Biofizikadan amaliy mashg’ulotlar" o’quv qo’llanmasi umumiy biofizika kursining fizikа-kimyo va elektrobiologiya bo’limlariga taаlluqli amaliy mashg’ulotlarning nazariy va amaliy masalalarni o’z ichiga oladi

Eritma va to`qima suyuqliklarining osmotik bosimlarinianiqlash metodlari 
Eritma va to`qima suyuqliklarining osmotik bosimini o`lchash maqsadida ishlatiladigan 
osmometrik metod, ishlatiladigan membranalarning ideal emasligi, ya`ni ularning faqat 
erituvchi molekulalarigini emas, erigan modda molekulalarini ham o`tkazib yuboradiganligi 
uchun yetarli darajada aniqlikka ega emas. Shuning uchun, odatda, eritmalar va biologik 
suyuqliklarning osmotik bosimlarini aniqroqo`lchash maqsadida, eritamalarning ba`zi bir 
fizikaviy xossalari, masalan, eritma ustidagi bug` bosimining eritma konsentratsiyasiga bo`lgan 
bog`liqligi singari parametrlarni o`lchashga asoslangan oddiy metodlardan foydalanish 
maqsadga muvofiqdir. 
Quyida shu xildagi metodlardan ikkitasining nazariy asoslari bayon etiladi; 
I. Eritma ustidagi bug` bosimi (zichligi) ning o`zgarishiga asoslangan metod. 
Raul qonuniga binoan, elektrolitlar eritma ustidagi bug` bosimining nisbiy kamayishi, erigan 
modda molyar konsentratsiyasiga to`g`ri proporsionaldir,ya`ni 
n
N
n
p
p
p



0
0
Bu yerdagi p
o
-erituvchi ustidagi bug` bosimi, p-eritma ustidagi bug` bosimi N-sof eritmaning 
mol soni, n-erigan modda mol soni. Bordiyu N>n bo`lsa, u holda mahrajdagi n-ni inobatga 
olmay, 
n
N
n
p
p
p



0
0
ni hosil qilamiz. 
Mazkur tenglamaga ko`ra, bug` bosimining nisbiy kamayishi erigan moddaning molyar 
konsentratsiyasiga bog`liq bo`lib, eritma ustidagi bug` bosimi erituvchining molyar 
konsentratsiyasiga proporsionaldir. Boshqacha aytganda, erituvchi ustidagi bug` bosimi hamma 
vaqt eritma ustidagi bug` bosimidan katta bo`ladi. 
Quyida keltirilgan Bardjer-Rast metodi eritmalar, umuman biologik suyuqliklarga 
konsentratsiyalarini aniqlashda ishlatiladigan metodlardan bo`lib, u yuqorida bayon etilgan 
erituvchi bilan eritma ustidagi bug` bosimlarning turlicha bo`lish qoidasiga asoslangan. 
Bardjer-Rast metodiga binoan, tekshirilayotgan eritmaning konsentratsiyasi ma`lum eritma 
bilan solishtirish orqali topiladi. So`ngra topilgan konsentratsiya kattaligini Vant-Goff 
tenglamasiga qo`yib, eritmannng osmotik bosimi hisoblab topiladi. 
Mazkur metodning afzalligi shundaki, u odatdagi haroratda kam hajmli suyuqliklarning 
osmotik bosimlarini o`lchash imkonini beradi. 
Berilgan eritma yoki biologik suyuqlikning kontsentratsiyasini aniqlash uchun uzunligi 4-5 
sm, diametri taxminan 1 mm shisha kapillyar olinib, unga soat oynachalari yoki tigilchaga quyib, 
qo`yilgan eritma (biologik suyuqlik) olinadi, kapillyarning ikkinchi tomoniga konsentratsiyasi 
ma`lum bo`lgan, masalan, natriy xlorid eritmasi olinadi. Bunda shu narsaga e`tibor berish 
kerakki, kapillyarga olingan suyuqliklararo 0,5-1,0 sm kattalikka ega havo pufakchasi qolishi 
shart. Shu tarzda tayyorlab olingan kapillyar filtr qog`oz bilan artiladi va okulyar mikrometrli 
bo`lgan mikroskopning predmet stolchasiga joylashtiriladi. Kapillyardagi suyuqliklar 
minisklaridan biri mikroskopko`rish maydoniga kiritilib, mikroskop fokusi unga to`g`irlanadi 
(okulyar 7x, ob`ektiv 8). Bunda minisk mikrometr chizig`laridan biriga ustlanishi shart (
3-rasm
). 
Bayon etilganlar bajarilgandan so`ng, bir necha daqiqa davomida, miniskning okulyar-
mikrometr chizig`iga nisbatan siljishi kuzatiladi. Olingan suyuqliklar konsentratsiyalari o`zaro 
teng bo`lgan sharoitda minisk o`z joyidan siljimaydi. Bordiyu, ular farqlansa, u holda minisk 
siljishda davom etadi. Minisk siljishining yo`nalish. olingan suyuqliklar konsentratsiyalari bilan 

---

14 
belgilanib, kontrol eritma tekshirilayotgan suyuqlikka nisbatan kam konsentrastiyaga ega 
bo`lsa, nazorat eritma ustidagi bug` bosimi suyuqlik ustidagi bug` bosimidan katta bo`lish 
tufayli, eritma miniski orqaga suriladi. Chunki bug` ko`p tomondan kam tomonga 
diffuziyalanib, konsentratsiyasi katta eritma yuzasida konsentratsiyalanadi va o`sha suyuqlikning 
hajmi oshiradi. Shu sababdan suyuqlik miniski ilgari siljiydi. Kontrol eritma ustidagi kamaygan 
bug` bosimi, uning bug`lanish hisobiga to`ldirilib boriladi. Natijada nazorat eritma miniski 
orqaga siljiydi.