Х. Т. Турсунов, Т. У. Рахимова

10.3 Ер ости қазилмаларидан оқилона фойдаланиш муммолари 
Ер ости қазилмаларини муҳофаза қилиш деганда инсоннинг кучли 
таъсири остида бўлган ер қатламини муҳофаза қилиш, ўзгартириш ва фойдали 
қазилмалардан оқилона фойдаланиш масалалари тушунилади. Инсоният 
хўжалик фаолияти натижасида ернинг устки қатламига кучли таъсир кўрсатади. 
Ер пўсти устки қатламида жойлашган минерал ресурслар инсоният ҳаётида 
жуда муҳим рол ўйнайди. Минерал ресурслар деганда халқ хўжалигида кенг 
ишлатиладиган турли қазилма бойликлар тушунилади. Қазилма бойликлар халқ 
хўжалигида ишлатилишга қараб 
ёнувчи
фойдали қазилмалар-кўмир, нефть, газ; 
металл
фойдали қазилмалар- турли рудалар; 
металл бўлмаган
фойдали 
қазилмалар 
тоғ-кимё
хом ашёлари, оловга чидамли материаллар, қурилиш 
материаллари ва бошқаларга бўлинади. 

---

80 
Инсонлар қадимдан ер остидан керакли фойдали қазилмаларни олиб 
ишлатиб келган. Жамият тарихи асосий ишлатилган қазилмалар номига мос 
равишда «тош даври», « жез даври», «темир даври» деб номланган. Вақт ўтиши 
билан фойдали қазилмаларни қидириб топиш ва ишлатиш суратлари ҳам ошиб 
борди. Ҳозирги кунда инсоният эхтиёжлари учун йилига 120 млрд. тоннадан 
ортиқ фойдали қазилмалар, турли жисмлар ишга солинмоқда. Фойдали 
қазилмалар халқ хўжалигининг турли тармоқлари учун хом ашё бўлиб ҳизмат 
қилади. Фан ва техниканинг ривожланиши, инсоният эхтиёжларининг ўсиши 
натижасида фойдали қазилмаларни қидириш, ишлатиш хажми ортиб бормоқда. 
Ҳозирги даврда инсоният фойдаланадиган минераллар ва тоғ
жинсларининг 
сони 3500 дан ортиқдир. Тоғ-кон саноатида асосан 250 турдан ортиқ минерал 
хом-ашёлар: ёқилғи ва энергетик хом ашё -нефть, газ, кўмир, уран ва бошқалар; 
қора ва рангли металлар; кимёвий хом ашёлар, қурилиш материалларидан 
фойдаланилади..
Қазилма бойликлар тугайдиган ва қайта тикланмайдиган табиий 
ресурсларга киради. Қазиб олиш жараёнида технологиянинг талабга жавоб 
бермаслиги натижасида кўмирнинг 45 фоизи, нефтнинг 60 фоизигача, 
металларнинг 25 фойизигача қолиб кетади. Металл рудалари бойитилганда 
металлнинг бир қисми ва рудамас минераллар ташлаб юборилади. Бундай 
нобудгарчиликлар конларнинг тезда яроқсиз аҳволга келишига сабаб бўлади. 
Минерал хом ашёларни очиқ ва ёпиқ(шахта) усулларида қазиб чиқарилади. 
Ўзбекистонда очиқ конларнинг чуқурлиги 50-350 м, ёпиқ шахталарда 100-700 м 
атрофида ва чуқурлиги ошиб бормоқда.