Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti hayot faoliyati xavfsizl

2-mavzu. Aholi va hududiar xavfsizligini ta'minlashga doir Farmon,
qonun va qarorlar, Standartlar
Aholi va hududlami favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishning qonuniy 
asosini 
 zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasi, zbekiston 
Respublikasi 
Prezidentining Farmoniari, 0 ’zbekiston Repsublikasi Oliy Majlisining qonunlari, 
Vazirlar Mahkamasining qarorlari va Favqulodda vaziyatlar vazirligining krsatmasi 
va buyruqlari tashkil etadi. Fikrimizning tlaligini quyida keltirilgan mavjud 
huquqiy va me'yoriy hujjatlaming umumiy turlaridan ko’rish mumkin.
Asosiy qomusimiz blgan 
0 ’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 
asosiy mazmuni ham inson, uning qadr-qimmati, salomatiigini saqlash, huquqiy 
jihatdan himoyalash, yurtimiz tinchligini ta'minlash masalalari tashkil etilgan. 
Insonning hayoti, yashashga blgan huquqi Konstitutsiya bilan muhofaza qilinadi. 
Asosiy qomusimizda hayot faoliyati xavfsizligi, fuqarolar muhofazasi masalalariga 
ham alohida o’rin berilgan. 0 ’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 93- 
moddasida shunday deyiladi.  zbekiston Respublikasi Prezidenti favqulodda 
vaziyatlar (Ommaviy tartibsizliklar, yirik halokat, tabiiy ofat, epidemiya) yuz bergan 
taqdirda 
fuqarolaming 
xavfsizligini 
ta'minlashni 
kzlab, 
0 ’zbekiston 
Respublikasining butun hududida yoki uning ayrim joylarida favqulodda holat joriy 
etadi, qabul qilgan qarorini uch kun mobaynida Oliy Majlisning tasdiqiga kiritadi. 
Oliy majlisning vakolatlariga 0 ’zbekiston Respublikasi Prezidentining umumiy yoki 
qisman safarbarlik e'lon qilish, favqulodda holat joriy etish, uning muddatini 
uzaytirish va txtatish trisidagi farmonlarini tasdiqlash kiradi (78-modda).
0 ’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996 yil 4 martdagi PF-1378 
Farmoniga asosan FVV (favqulodda vaziyatlar vazirligi) tashkil etildi. Ushbu 
farmonga muvofiq 0 ’zbekiston Respublikasi FVV aholi va hududlami turli tusdagi 
FVIardan muhofaza qilish, sodir blgan taqdirda oqibatlarini bartaraf etish, aholi 
hayoti va salomatligini, moddiy va ma’naviy qadriyatlami muhofaza qilish, 
shuningdek tinchlik va harbiy davrda FVlar vujudga kelganda ulaming oqibatlarini 
tugatish vazirlikning asosiy vazifalari sifatida belgilanadi.
Respublikamiz Prezidenti amalga oshirilayotgan tadbirlaming barchasida xalq 
manfaati, inson qadriyati eng oldingi rindadir. Snggi yillarda Oliy Majlis 
tomonidan aholining xavfsizligini kafolatlovchi bir necha qarorlar qabul qilindi.
1. Yo’l qarakati xavfsizligi tg’risida.
2. Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to’g ’risida.
9

---

3. OITS bilan kasailanishning oldini olish to’g’risida.
4. Aholini va hududlami tabiiy va texnogen FVlardan tnuhofaza qilish
5. Fuqarolar muqofazasi to’g’risida.
6.Qishloq xjalik simliklarini zararkunandalar, kasalliklar va begona 
o’tlardan Vimoya qilish to ’g’risida.
7.Radiatsiyaviy xavfsizlik to’g’risida.
8.Terrorizmga qarshi kurash to’g’risidagi qon\inlar shular jumlasidandir.
Mahalliy hokimiyat organlai-ining Konstitutsiyamiz tomonidan belgilangan
vazifalari qatoriga jumladan quyidagilar kiradi:
- qonuniylikni, huquqiy-tartibotini va fiiqarolaming tinchligini ta'minlash;
- maihalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar, yiimlar 
belgilash, byudjetdan tashqari jam g’armalar hosil qilish;
- atrof-muhitni muhofaza qilish (100-modda).
So’riggi yillarda Oliy Majlis tomonidan yangi asrda aholining xavfsiziigini 
kafolatlovchi, fuqarolar mas'uliyati va jamiyat taraqqiyotining huquqiy zaminini 
belgilovchi bir nechta qonunlar qabul qilingan. «Gidrotexriik inshootlar xavsizligi 
to’g’risida», «Odamning immunitet tanqisligi virusi bilari kasallanishning (OIV 
kasalliginirtg) oldini olish to’g ’risida», «Aholini va hududlami tabiiy hamda texnogen 
xususiyatli 
favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish t g’risida», «Fuqaro 
muhofazasi t g’risida»gi, 
«Qishloq 
xjalik 
simiikiarini 
zararkunandalar, 
kasalliklar va begona tlardan himoya qilish t g’risida», «Radiatsiyaviy xavfsizlik 
t g’risida»,
«Tei*rorizmga qarshi kurash to’g’risida»gi qonunlar shular jumlasidandir.
Respubiikamiz hulcumati tomonidan Favqulodda Vaziyatlar Vazirligi tashkil 
topgan kutidan e't:iboran aholi xavfsizligini kafolatlovchi, fuqarolar mas'uliyati va 
jamiyat taraqqiyotining huquqiy zaminini belgilovchi bir qancha qaror va me'yoriy 
hujjatlar qabul qilindiki, ular o’z navbatida favqulodda vaziyatlar muhofaza qilish 
sohasidagi faoliyatini oydinlashtirib berishga qaratilgandir. Bu hujjatlar jumlasiga 
0 ’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiriing qarorlari va Favqulodda 
vaziyatlar vazirining har quv yiliga qabul qiladigan tashkiliy ko’rsatmalari ham 
kiradi. Quvida shu hujjatlar bilan qisqacha tanishib chiqamiz.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 11 apreldagi 143- 
sonli «02;bekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligining faoliyatini 
tashkil etish masalalari t g’risida»gi qarori.
Ushtiu qarorda  zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi 
t g’risidagi Nizorn va uning tuzilmasi t g’risida sz yuritilgan.
0 ’zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vaziriigi fuqaro muhofazasi, 
avariyalar, halokatlar va tabiiy ofatlar tufayli vujudga kelgan favqulodda 
vaziyatlaniing oldini olish va ulaming oqibatlarini bartaraf etish sohasidagi ishlarga 
rahbarlikm hamda ulami muvofiqlashtirib borish ishlarini amalga oshiruvchi davlat 
boshqaruvi organi hisoblanadi.
0 ’zhekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligida tarkibida Vazir 
(hay'at raisi), lavozinii byicha vazir rinbosarlari, Vazirlikning hamda unga
10

---

qarashli korxonalar, muassasalar va tashkilotlaming, shuningdek boshqa vazirliklar 
va idoralaming rahbar xodimlari boMgan 9 kishidan iborat hay'at tuzilgan. 
 zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi vakolatiga kiritlgan muhim 
muammolarga oid tavsiyanomalami krib chiqish va tayyorlash uchun zbekiston 
Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi huzurida ilmiy-texnika kengashi tashkil 
etilgan.
Favqulodda vaziyatlar vazirligiga quyidagi huquqlar berilgan:
- vazirliklar, idoralar, uyushmalar, Qaroqalopoqiston Respublikasi Vazirlar 
Kengashi, viloyatlar, shaharlar va tumanlar hokimliklari, mulkchilik shakllaridan 
qat'iy nazar, korxonalar, muassasalar va tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar 
bajarishi majburiy blgan fuqaro muhofazasi, favqulodda vaziyatlar, avariyalar va 
halokatlaming oldini olish va ulaming oqibatlarini bartaraf etish byicha ishlami 
tashkil qilish va muvofiqlashtirib borish uchun zarur blgan qarorlami belgilangan 
tartibda, o ’z vakolati doirasida qabul qilish va ulaming bajarilishini nazorat qilish;
- vazirliklar, idoralar, uyushmalar, Qoraqalpoqiston Respublikasi Vazirlar 
Kengashi va hokimliklardan, mulkchilik shakllaridan qat'iy nazar, korxonalar, 
muassasalar va tashkilotlardan Vazirlikka yuklangan vazifalami bajarish uchun zarur 
blgan axborot va ma'lumotlami belgilangan tartibda talab qilish va olish;
- vazirliklar, idoralar, korxonalar, tashkilotlar va ob'ektlami o’z vakolatiga 
taalluqli masalalar bo'yicha tekshirishlami belgilangan tartibda tkazish;
- mamlkatimiz va chet el mutaxassilarini hududlami, xavf-xatar mavjud 
bo’lgan ob'ektlar va ishlab chiqarishlami davlat ekspertiziyasidan o’tkazishga, jalb 
etish;
- avariya-qutqaruv texnikasini yaratish, avariya va halokatlardyn zarar ko’rgan 
aholini va hududlami sog’lomlashtirish va tiklashga doir ishlami amalga oshirish 
yuzasidan ish bajaruvchilar (firmalar), shu jumladan xorijlik ish bajaruvchilar 
(firmalar) bilan belgilangan tartibda kontrakt (shartnoma)lar tuzish;
- Qaroqalopoqiston Respublikasi Vazirlar Kengashi, hokimliklar bilan 
kelishilgan holda boshqa sohalardagi favqulodda vaziyatlami bartaraf etish ishlarini 
amalga oshirish uchun doimiy tayyorgarlikning zarur hududiy kuchlari va vositalarini 
jalb etish to ’g’risida qarorlar qabul qilish.
Favqulodda vaziyatlar vazirligi tizimini mablag’ bilan ta’min!ash xarajatlarini 
0 ’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti mablag’lari hisobiga amalga oshiriladi. 
Ushbu qaror bilan fuqaro mudofaasi va favqulodda vaziyatlar byicha rahbar 
xodimlar tayyorlash respublika markazi zbekiston Respublikasi Fuqaro muhofazasi 
institutiga aylantirildi.
zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 23 dekabrdagi 
558-sonli «Ozbekiston Republikasi favqulodda vaziyatlarda ulaming oldini olish va 
harakat qilish davlat tizimi (FVDT) to’qrisida»gi qarori.
FVDT boshqaruv organlari, Respublika va mahalliy hokimiyat organlarini, 
aholini va hududlami favqulodda vaziyatlarda himoya qilish masalalarini hal etish 
vakolatiga kiradigan korxonalar va muassasalaming kuch va vositalarini birlashtiradi 
hamda favqulodda vaziyatlaming oldini olish va bartaraf etish sohasidagi tadbirlami 
tashkil etish va amalga oshirish, ular yuzaga kelganda aholi xavfsizligini atrof-tabiiy
11

---

muhitni muhofaza qilish hamda tinchlik va harbiy davrda davlat iqtisodiyotiga 
zarami kainaytirishni ta'minlashga mo’ljallangan.
Qarorda FVDTning vazifalari, tarkibi tuzilmasi, FVDT rahbar va kundalik 
boshqaruv organlari, kuch va vositalari, moliyaviy va mocSdiy resurslar zaxiralari, 
xabar berish, aloqa, boshqaruv tizimlari, faoliyat rejimlari keng, aniq va ravshan 
yoritib berilgan. FVDT boshqaruv organlarining Respublika, mahalliy va ob'ektlar 
darajasidagi vazifalari belgilangan. Qarorga FVDT funktsional quyi tizimini tashkil 
etuvchi vazirlik va idoralar ro’yxati ilova qilingan bo’lib, ulardan har birining 
favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasidagi vazifalari keltirilgan.
 zbekiston Respubiikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 oktyabrdagi 
455-sonli «Texnogen, tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlaming tavsifi 
to’g’risida»gi qarori.
Qarorda 0 ’zbekiston Respublikasi hududida sodir blishi mumkin blgan 
barcha favqulodda vaziyatlar kelib chiqish xarakteriga va lchamlariga kra 
tasniflab berilgan.
Favc[ulodda vaziyatlar xaraketriga kra uch turga - tabiiy, texnogen va 
ekologik favqulodda vaziyatlar, lchamiga kra trtga - lokal, mahalliy, 
Respublika va transportlarda favqulodda vaziyatlarga blinadi.
Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish tizimida kadrlar tayyorgarligi 
masalasi niuhim rin tutadi. Aholi va rahbarlar tarkibini favqulodda vaziyatlardan 
muhofaza qilishga tayyorlash masalalari « 0 ’zbekiston Respublikasi aholisini 
favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishga, tayyorlash taitibi t g’risida»gi 427- 
sonli qarorida bayon qilib berilgan. 0 ’qitish me'yorlari Favqulodda vaziyatlar 
vazirining har o ’quv yiliga qabul qiladigan tashkiliy krsatmalarida aniqlab berildi.
Yuqorida sanab tilgan qonunlar ichida 1999 yil 20 avgustda qabul qilingan 
«Aqhlini va hududlami tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan 
muhofaza qilish t g’risida»gi qonun faqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish 
saqasidagi asosiy hujjatlardan biri hisoblanadi. Qonun 5 ta blim va 27 moddadan 
iborat bo’lib, ular mantiqan aholini va hududlami favqulodda vaziyatlardan muhofaza 
qilish muammolarining mohiyatini ochib beradi.
I blim «Umumiy qoidalar» deb nomlanib z ichiga 1 -5-moddalami oladi. 
Ularda qonunning asosiy maqsadi favqulodda vaziyatlar byicha asosiy 
tushunchalar, qonun hujjatlari, muhofazaning asosiy printsiplari va axborot qanday 
blishi lozimligi krsatib berilgan.
II bo’lim - «FavquIodda vaziyatlardan muhofaza qilishni ta'minlash tizimi» - 
6-14-moddalar. Muhofaza tizimini tashkil etuvchi organlar ulaming vazifalari haqida 
sz yuritiladi. Favqulodda vaziyatlaming oldini olish va bunday vaziyatlarda harakat 
qilish davlat tizimi, Vazirlar Mahkamasi, Favqulodda vaziyatlar vazirligi, vazirliklar, 
idoralar, rnahalliy hokirniyat organlarining vakolatlari, korxonalar, muassasalar, 
taslikilotlaming majburiyatlari belgilab berilgan, ilk bor fuqarolar zini zi 
boshqarish organlari, jamoat birlashmalarining ishtiroki ko’rs£itilgan.
Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish byicha rnaxsus vakolatli davlat 
boshqaruvi organi Favqulodda vaziyatlar vazirliging vazifalari 8-moddada keltirilgan.
12

---

«Fuqarolaming huquq va majburiyat!ari» deb nomlanuvchi III b lim 15-19- 
moddalami z ichiga oladi va qonunning asosiy bo’limi hisoblanadi. Chunki ushbu 
qonun umuman ayni insonni, uning hayotini, salomatligini va shaxsiy mulkini 
muhofaza qilishga qaratilgan. Bu blimda shaxs, jamiyat va davlat manfaatlari uzviy 
birlikda krib chiqilgae.
BoMimning 18-19-moddalari va mutaxassislami favqulodda vaziyatlarda 
harakat qilishga tayyorlash va muhofaza sohasidagi bilimlaming tariboti 
masalalariga baishlangan.
20-25-moddalar qonunning IV boMimini tashkil etadi. Bu boMim «Favqulodda 
vaziyatlami bartaraf etish»ga bagMshlangan boMib, favqulodda vaziyatlami bartaraf 
etish uchun zarur boMgan kuch va vositalar, favqulodda vaziyatlar ry bergan 
zonalar chegarasi, qo’shimcha kuch va vositalar qaerdan olinadi kabi savollarga 
javob beradi.
«Yakunlovchi qoidalar» deb nomlanuvchi V boMim moliyaviy va moddiy 
resurslaming zaxiralarini barpo etish va ulaming foydalanish tartibini belgilaydi. Bu 
erda shuningdek aholirii va hudadlami favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish 
sohasidagi qonunni buzganlik uchun tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar 
javobgar boMishlari ta'kidlab o’tilgan.
0 ’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 2000 yil 26 mayda qabul 
qilingan Fuqaro muhofazasi trisidagi qonun harbiy harakatlar olib borish davri 
masalalariga bagMshlangan. Qonun 5 boMim va 23 moddadan iborat. I boMimi 
«Umumiy qoidaiar» deb nomlanib, 5 ta moddani z ichiga oladi. Bu moddalarda 
FMning asosiy tushunchalari, vazifalari, qonun hujjatlari, ushbu qonunni buzganlik 
uchun javobgarlik va xalqaro hamkorlik trisida ma'lumotlar berilgan.
«FMga raqbarlik qilish, davlat organlari tashkilotlarining FM soqasidagi 
vakolatlari» deb nomlangan II blimda FMga raqbarlikni amalga oshiruvehi FM 
soqasidagi maxsus vakoiatli davlat organi, vazirliklar, idoralar, maqalliy qokirniyat 
organlari, tashkilotlar, fuqarolaming o’zini zi boshqarish to’qrisida ma'lumotlar 
berilgan.
FM sohasidagi fuqarolaming huquq majburiyatlari III blimda keltirilgan. 
Fuqarolar z huquq va majburiyatlarini amalga oshirish uchun FM sohasida etarli 
bilimga ega boMishlari zarur. Bu 16-modda bilan umumiy va majburiy deb belgilab 
qo’yilgan.
IV blim-«FM xizmatlari va kuchlari»-FM tadbirlarini amalga oshirish uchun 
zarur blgan xizmatlar va kuchlar, tuzilmalaming tarkibini aniqlab beradi.
V blim «FMni moliyaviy ta'minJash. Fuqaro muhofazasi ob'ektlari va mol-mulki» 
deb nomlanadi. Bu boMimda FMni moliyalash, FM qshinlarining asosiy fondlari 
ob'ektlari va mol-muiki masalasi krib chiqilgan.
zbekiston Respublikasi Oliy Majlisinirig 15 sessiyasida qabul qilingan 
qonunlardan biri «Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi t g’risida» deb 
nomlanadi. Qonun 15 moddadan iborat. Ushbu qonunning maqsadi gidrotexnika 
inshootlarinii loyihalashtirish, qurish, foydalanishga topshirish, ulami ta'mirlashdan 
iborat. 2000 y 15 dekabrda «Terrorizmga qarshi kurash trisida» qonun qabul 
qilindi. Qonunning maqsadi terrorizmga qarshi kurash sohasidagi munosabatlami
13

---

tartibga solishdan iborat blib, asosiy vazifalari etib, shaxs. jamiyat va davlatning 
suverenitetini va hududiy yaxiitligini himoya qilish, aholi tinchligini, milliy 
totuvligini saqlashdir. Qcinun 5 boMim va 31 moddadan iborat. Ozbekiston Res-si 
Oliy Majlisi tomonidan 2000 yil 31 avgustda «Radiatsiyaviy xavfsizlik to ’g’risida»gi 
qoriun qabul qilindi. Ushbu qonunning maqsadi radiatsiyaviy xavfsizlikni, fuqarolar 
hayoti, sogMigi va mol-mulki, atrof-muhitni ionlashtiruvchi nurlanishning zararli 
ta'siridan muhofaza qilishni tartibga solishdan iborat. Qonun 5 boMim va 28 
moddadan iborat.
0 ’zbekiston Respublikasi VMning 1998 yil 27 oktyabrdagi 455-sonli 
«Texnoger, tabiiy va ekologik tusdagi FVlaming tasnifi to’g’risida»gi qarorida 
mamlakatimiz hududida sodir boMishi mumkin boMgan barcha FVlar kelib chiqish 
xarakteriga va oMchamlariga ko’ra tasniflab berilgan. Aholini va rahbarlar tarkibini 
FVlardan rnuhofaza qilishga tayyorlash masalalari 0 ’zbekiston Respublikasi 
VMning 1998 yil 7 oktyabrda qabul qilingan