Uliwma psixologiya kk

 
2. Psixologiyaliq izertlew usillari. 
Ilimiy izertlew metodlari- bul ilimpazlar son` ilimiy teoriyalar du`ziw ha`m praktikaliq usinislar islep shig`iwda 
paydalanilatug`in isenimli mag`liwmatlardi jiynawda ja`rdem beretug`in metod ha`m qurallar. Ilimnin` ku`shi 
ko`binese izertlew metodlardin` jetiskenligine, olardin` qanshelli da`rejede isenimliligine, basqa ilimler 
usillarinda payda bolg`an jan`aliqlardi bilimnin` bul tarawi qanshelli tez ha`m na`tiyjeli qabillawi ha`m 
paydalaniwina baylanisli. Usilarg`a erisilgen jerde alg`a ilgerilewshilik ko`zge taslanadi.
Joqarida aytilg`anlar psixologiyag`a da tiyisli. Onin` qubilislari sonshelli da`rejede quramali ha`m ha`r qiyli, 
u`yreniw ushin ju`da` qiyin bolg`anlig`i sebepli bul ilim tariyxi dawaminda onin` tabislari, jetiskenlikleri 
tikkeley izertlew usillarin qollaniwdi jetilistiriwge baylanisli edi. Waqittin` o`tiwi menen onda ha`r qiyli 
ilimlerdin` usillari integratsiyalandi. Bul filosofiya ha`m sotsiologiya, matematika ha`m fizika, informatika ha`m 
kibernetika, fiziologiya ha`m meditsina, biologiya, tariyx ha`m tag`i basqa bilimler usillari.
Ta`biyiy ha`m aniq ilimler usillarin qollaniw na`tiyjesinde psixologiya o`tken a`sirdin` ekinshi yariminan baslap 
o`z aldina ilim sipatinda ajiratilip shig`ip, jedel rawajlana basladi. Sol waqitqa shekem psixologiyaliq bilimlerdi 
tiykarinan o`zi baqlaw (introspektsiya) oy juwirtiwg`a tiykarlang`an talqilaw, basqa adamlardin` ha`reketlerin 
baqlaw jollari menen alinatug`in edi. Usinday turmisliq faktlerdi tallaw ha`m duris uliwmalastiriw psixologiya 
tariyxinda o`zinin` unamli rolin oynadi. Olar psixologiyaliq fenomen ha`m adamnin` minez-qulqi negizin 
tu`sindiriwshi da`slepki ilimiy teoriyalardi du`ziwge tiykar boldi. Biraq bul usillardin` sub`ektivizmi, olardin` 
jeterli da`rejede isenimli bolmawi ha`m quramalilig`i aqibetinde psixologiya psixikaliq ha`m basqa qubilislar 
arasindag`i sebep-aqibet baylanislarin da`lillewshi emes, al shamalawshi, eksperimental emes, filosofiyaliq ilim 
bolip qaldi. Sonin` menen birge og`iri teoretizatsiyalang`anlig`i sebepli praktikadan u`zilip qaldi.
Psixologiyaliq qubilislardi sanliq bahalawg`a uriniwlari XIX a`sirdin` 2-yariminan baslap a`melge asirilmaqta. 
Bunday uriniwlardin` da`slepkilerinen biri adam seziwinin` ku`shin, organizmge ta`sir etiwshi fizikaliq ko`lemde 
ko`rsetilgen stimul menen baylanistiriwshi nizamlar toparin ashiw ha`m formulirovkalaw (aniq aytilg`an 
pikirlew) boldi. Bug`an Buger-Veber, Veber-Fexner, Stivens nizamlari kiredi. Olar adamnin` seziw ha`m 
fizikaliq stimuli arasindag`i baylanisti aniqlawg`a, sonda-aq seziwdin` absolyut ha`m do`rendi bosag`asi
ja`rdem beretug`in matematikaliq formuladan ibarat. 
Differentsial-psixologiyaliq izertlewdi rawajlandiriwdin` baslang`ish etapin da usig`an jatqariwg`a boladi, (XIX 
a`sirdin` aqiri) bunda adamlardi bir-birinen ayiriqsha etetug`in uliwma psixologiyaliq qa`siyet ha`m uqiplardi 
aniqlawda matematikaliq statistika usillari qollanila basladi.
Son`, XX a`sirde matematikaliq model` ha`m esaplardi qollaniw tendentsiyasi psixologiyanin` ha`r qiyli 
tarawlarinda ken` qollanila basladi. Ha`zir onisiz hesh bir ilimiy psixologiyaliq izertlewler o`tkerilmeydi.
XIX a`sirdin` 80-jillari psixologiyada laboratoriyaliq ilimiy eksperimental izertlewlerdi o`tkeriw ushin arnawli 
texnikaliq a`sbap ha`m qurilmalar payda bolip ha`m qollanila basladi. Bul bag`darda Leyptsigte birinshi 
psixologiyaliq laboratoriya jumisin sho`lkemlestirgen nemets ilimpazi V.Vund da`slepkilerden boldi. Texnikaliq 
a`sbap ha`m u`skeneler izertlewshige qadag`alaniwshi ha`m basqariwshi ilimiy-eksperiment o`tkeriwge, adam 
ta`sirleniwi kerek bolg`an fizikaliq stimuldin` ta`sirin dozirovkalaw (mo`lsherlew), onin` reaktsiyasin o`lshew 
mu`mkinshiligin berdi. Da`slep olar a`piwayi, a`dette mexanikaliq a`sbaplar edi. XX a`sirdin` basinda og`an 
elektr a`sbaplar qosildi, ha`zirgi ku`nde zamanago`y radio, video, elektron ha`m EVM apparaturalari qollaniladi.
Izertlewlerdin` matematizatsiya ha`m texnizatsiyalaniwi menen birge ilimiy mag`liwmat jiynawdin` baqlaw, o`zi 
baqlaw ha`m soraw-juwap siyaqli da`stu`riy usillari o`z a`hmiyetin joytpadi. Olardin` saqlanip qaliw sebepleri 
bir neshe. Birinshiden psixologiyada u`yrenilip atirg`an qubilislar quramali ha`m unikal, olardi barliq waqitta da 
basqa ilimlerden aling`an usillar menen izertlep bolmaydi. Psixologiya shug`illanatug`in na`zik qubilislardi 
izertlewge ko`pshilik waqitta ta`biyiy ha`m aniq ilimlerdin` usillari jaramaydi. U`skeneler ko`re almag`an 
na`rseni baqlaw arqali aniqlaw mu`mkin.

---

8
Biraq, baqlaw, a`sirese o`zi baqlaw ha`r dayim isenimlilik ha`m durisliliqqa tekseriwdi talap etedi. Ilaji bolg`an 
jerde bul mag`liwmatlardi ob`ektiv, a`sirese matematikaliq esap usillari menen tekseriw kerek. To`mende 
da`slepki, yag`niy son` aniqlaw ha`m qayta toliqtiriwdi talap etetug`in mag`liwmatlardi toplawda qollanilatug`in 
tiykarg`i usillar ko`rsetilgen.