Uliwma psixologiya kk

araliq baylanislar dep atalatug`in baylanislar, ha`rqiyli analizatorlar arasindag`i baylanislar quraydi. 
Qabil etiwdin` tu`rleri. Qabil etiw protsessinde barliq analizatorlar birgelikli rol` atqara bermeydi. Qabil etiwde 
qaysi analizator tiykarg`i rol` atqaratug`inina qaray qabil etiwdin` ha`rqiyli tu`rlerin ayirip shig`aradi. Ko`riw, 
esitiw, tiyip seziw qabil etiw siyaqli tu`rleri en` ko`p taralg`an boladi.Qabil etiwdin` quramali tu`rleri qabil 
etiwdin` ha`rqiyli tu`rlerinin` jiyindisinan, birigiwinen ibarat boladi. Ma`selen, oqiw tekstin oni dawislap oqig`an 
waqitta qabil etiw ko`riw ha`m esitiw qabil etiwlerinin` birigip ketiwi boladi. 
Adamnin` onin` jeke kelbetinin` o`zgesheliklerinen g`a`rezli bolatug`in qabil etilip atirg`an na`rsege 
belgili bir qatnasi qabil etiwdin` tan`lawshilig`inda ko`rinedi. Qabil etiwdin` tan`lawshilig`i- bul basqa 
ob`ektlerge qarag`anda tek bir ob`ektlerdin` basim ko`pshiligin ayirip shig`ariwi boladi. Ha`r bir qa`niyge 
zatlardag`i ha`m qubilislardan tiykarinan alg`anda o`zin qiziqtiratug`in, o`zi u`yrentug`in na`rseni qabil etiwge 
umtiladi, ol o`zi qiziqqan zatlardag`i ha`m qubilislardag`i mayda-shu`ydelerdi an`g`armaydi. Sonliqtanda 
ha`rqiyli qa`nigeliklerge iye bolg`an adamlarda ka`siplik qabil etiw tuwrali aytadi.
Qabil etken waqitta adamnin` diqqat orayinda turg`an na`rseni qabil etiw ob`ekti, al qalg`an barliq na`rseni fon 
dep ataydi. Adamlar ko`p ko`shede o`z dostin`iz benen so`ylesip turip, siz alaman arasinda o`z dostin`izdi attan-
aniq ko`resiz, al barliq adamlar topari siz ushin tek fon bolip qaladi. Eger sol jerde qanday da bir waqiya bolsa, 
sizin` diqqatin`iz sog`an awisip ketedi ha`m siz endi so`ylesip turg`an adamin`izdi aziraq, al do`gerke 
a`tiraptag`in`izdi ko`birek qabil etesiz. (1 su`wret). 
Ayirim seziwler spetsifikaliq analizatorlarg`a G`baylang`anG` esabi, ha`m seziw payda boliwi ushin olardin` 
periferik organlari- retseptorlarina stimuldin` ta`sir etiwi jetkilikli boladi. Qabil etiw protsessi na`tiyjesinde 
qurilatug`in obraz o`z-ara qatnasti, bir waqitta bir neshe analizatorlardin` muwapiqlasqan jumisin belgileydi. 
Kartinani ko`riw protsessinde na`zer ko`birek toqtag`an elementlerdi diqqat penen u`yrengenimizde, ko`z 
ha`reketi derlik adam oylawi protsessin sa`wlelendiretug`ini ma`lim boladi. Adam betine na`zer taslag`an 
waqitta baqlawshi ko`birek ko`z, erin ha`m muring`a diqqat awdaratug`inlig`i aniq. Adamnin` ko`zi ha`m erni 
haqiyqattanda bettin` en` ta`sirli ha`m shaqqan elementi esaplanip, olardin` xarakteri ha`m ha`reketi boyinsha biz 
adam psixologiyasi ha`m onin` jag`dayi haqqinda so`z etemiz. Olar baqlawshig`a adamnin` keypiyati, onin` 
xarakteri, qorshag`an adamlarg`a qatnasi h.t.blar haqqinda ko`p na`rselerdi bildiriwi mu`mkin. 
Seziw bizlerdin` o`zimizde, predmetlerdin` qabillanatug`in qa`siyetleri, olardin` obrazlari bolsa ken`islikte 
sheklengen. Bul, seziwden ayirmashilig`i bolg`an, qabillaw ushin xarakterli protsess- ob`ektivatsiya dep ataladi. 
Qabil etiwdin` onin` rawajlang`an formasinda seziwden ja`ne bir ayirmashilig`i sonnan ibarat, seziw payda 
boliwinin` juwmag`i qanday da bir seziw (misali, jariqliqti, dawisti, duzlini, dawis ba`lentligin, ten`salmaqliliqti 
seziw) boladi, al qabil etiw na`tiyjesinde predmet, qubilis, protsess penen insan sanasina awdarilatug`in ha`r 
qiyli bir-biri menen baylanisli sezimler kompleksin o`z ishine qamtiwshi obraz payda boladi. Qanday da bir 
predmet qabillaniwi ushin og`an qatnasta onin` izertleniwine, du`zilisi ha`m obrazdi aniqlawg`a bag`darlang`an 
qanday da bir dus keletug`in (qarama-qarsi) jedellikti a`melge asiriw kerek. Sezim payda boliwi ushin a`dette 
bunin` keregi joq.
Ko`binese konturli ha`m shtrixli su`wretlerdi, sonday-aq real predmetlerdin` tiyisli elementlerin qabillag`anda 
adamda ko`riw illyuziyasi (eles) payda boliwi mu`mkin. Bunday illyuziyalar ko`plep belgili. Bul- shelpiwish 
siyaqli taraliwshi siziqlar foninda berilgen shen`ber konturinin` burmalaniwi ha`m kontsentrik shen`ber foninda 
kvadrat su`wretinin` burmalaniwi menen baylanisli illyuziyalar (eles).
Qabil etiw sferasinda illyuziyanin` bar boliwi ha`r qiyli, bul qabillawshi sistemanin` jag`dayinan, sonday-aq 
qabillanip atirg`an materialdin` sho`lkemlesiw o`zgesheliginen bag`inishli sebeplerden boliwi mu`mkin bolip, 

---

31
son`g`i waqitlari baspa so`zde ko`plep ja`riyalanip atirg`an Ushiwshi ob`ektlerdi G`ko`riwG` siyaqli ko`plegen 
qa`teler tu`sindiriledi. Konturlardi qabillaw usili ha`m jaziqliq tipindegi ma`nili figuralar mazmuni menen birge 
adamdi ku`ndelikli qorshag`an a`tiraptin` aq-qara pertseptiv dinamikaliq kartinasin payda etetug`in ken`islik, 
waqit ha`m ha`reketti qabillaw mexanizmine qisqasha toqtap o`temiz. Ken`islikti qabillaw predmettin` forma, 
mug`dar, araliq, predmetler aralig`in quraydi. 
Predmetler formasin qabil etiwde faktorlardin` u`sh tiykarg`i topari qatnasadi- 
1.Bas miyi qabig`inin` nerv kletkalarinin` uqibi sonnan ibarat ol belgili bir mazmunliliq, bag`darlaniw, 
konfiguratsiya ha`m uzinliqqa iye su`wret elementine tan`lawli ta`sir etedi. Bunday kletkalar kletka- detektorlar 
dep ataladi. O`z retseptiv maydani qa`siyetlerine bola, olar ko`riw maydaninda belgili elementlerdi, misali 
konturli su`wret, konkret uzinliqtin` sizig`in, ken`lik ha`m jaypawit, su`yir mu`yesh, kontrastti ayirip ko`rsetedi. 
2. Geshtal`tpsixologlar ta`repinen, belgilengen ha`m joqarida su`wretlengen figura, forma ha`m konturlardin` 
payda boliw nizami
3. Ob`ekt konturi ha`m u`sti beti boyinsha qoldin` ha`reketi, ken`islikte adam ha`m onin` dene bo`leginin` 
awisiwi (o`zgeriwi) na`tiyjesinde aling`an turmisliq ta`jiriybe.