Ma’lumotlarni uzatish tizimlarida ko‘plab turli XIL texnologiyalar

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

72 
2- Bob. MOBIL RADIOTELEFON ALOQASI 
 
2.1. Sotali aloqa tizimlarining rivojlanishi 
 
Barcha
 
xohlovchilarga xizmatlarni taqdim etgan birinchi 
radiotelefon aloqasi tizimi o‘z ishlashini 1946 yilda Sent-Luis (AQSh) 
shahrida boshlagan. Bu tizimda qo‘llanilgan radiotelefonlar oddi qayd 
etilgan kanallarni ishlatgan. Agar kanal band bo‘lsa, u holda abonent 
qo‘lda boshqa bo‘sh kanalga qayta ulangan. Apparatura ishlatishda 
juda katta noqulay bo‘lgan. Markaziy radiobog‘lama juda katta 
quvvatli yuqori chastotali signallarni 100 kmga uzatgan. Xizmat 
ko‘rsatish eng yaxshi holda mos bo‘lgan. Telefon tizimi 40 MGs 
chastotalar polosalari kengligili chastotaviy modulyatsiyalash tamoyili 
bo‘yicha ishlaydigan 11 ta kanallarni taqdim etgan. Keyin mos 
ravishda 152- va 454-MGs chastotalar polosalari kengligili 11 va 12 ta 
kanallarni egallaydigan ikkita yaxshilangan (IMTS-MJ va –MK) 
tizimlari taqdim etilgan. Chastotaviy modulyatsiyalash texnologiyasi 
va undan foydalanish takomillashtirilgan, radiokanallar torroq 
bo‘lgan. Eng oldingi mobil telefonlarga 3kGs chastotali ovoz signalini 
uzatilishi uchun 120 kGs chastotalar spektri zarur bo‘lgan
Texnikaning rivojlanishi bilan radiotelefon aloqasi tizimlari 
takomillashib bordi, qurilmalarning hajmlari kamaydi, yangi 
chastotalar diapazonlari o‘zlashtirildi, asosiy va kommutatsion 
qurilmalar yaxshilandi, xususan, bo‘sh kanalni avtomatik tanlash 
funksiyasi (trunking) paydo bo‘ldi. Lekin radiotelefon aloqasiga juda 
katta ehtiyojlarda muammolar ham vujudga keldi [1,6].
Ulardan eng asosiysi chastotalar resursining cheklanganligi 
bo‘ldi, ma’lum chastotalar diapazonida qayd etiladigan chastotalar 
soni cheksiz ortishi mumkin emas, shuning uchun ishchi kanallar 
chastotalari bo‘yicha yaqin bo‘lgan radiotelefonlar o‘zaro halaqitlarni 
hosil qila boshlaydi.
Turli davlatlardan olimlar va muhandislar bu muammoni 
yechishga urinishdi. 40-nchi yillarning o‘rtalarida AT&T Amerika 
kompaniyasining Bell Laboratories tadqiqotlar markazi butun xizmat 
ko‘rsatiladigan territoriyani uncha katta bo‘lmagan oraliqlarga bo‘lib 
chiqish g‘oyasini taklif etdi, bu oraliqlar 
sotalar
(ingl. 
Cell
– 
yacheyka, sota) deyila boshlandi. Har bir sota cheklangan ishlash 
radiusli va qayd etilgan chastotali uzatkichlar orqali xizmat ko‘rsatishi 
kerak bo‘ldi. Bu hech qanday o‘zaro halaqitlarsiz o‘sha bir chastotani 

---

73 
boshqa yacheykada takroran ishlatilishiga imkon berdi. Lekin bunday 
aloqani tashkil etilishi tamoyili apparatli ishlatilishiga 30 yildan ortiq 
vaqt sarflandi. Binobarin, bu yillarda sotali aloqa tamoyilini ishlab 
chiqish turli davlatlarda o‘sha bir yo‘nalish bo‘yicha olib borildi.
Mobil telefoniya va PMR (private dispatched mobile radio-
personal mobil radioaloqa) xavfsizligini yaratish bo‘yicha urinishlar 
Aloqa Federal Qo‘mitasiga (FCC) yuklangan, u qator radiouzatish 
xizmatlarini eng ijtimoiy ma’sul sifatida ko‘rib chiqdi. Siyosiy ta’sir 
1968 yilda qo‘mita mobil telefoniya ehtiyojlari uchun 70-83 yuqori 
chastotali telekanallarni (800 MGs chastotalar polosalari kengligi) 
ishlatilishi imkoniyatlarini ko‘rib chiqishga rozi bo‘lganida mobil 
telefoniya va PMRning ommaviyligini ortishiga ko‘maklashdi. Bu 
vaqtga kelib AQShda 70 000 dan ortiq 
mobil telefonlar 
foydalanuvchilari bo‘lgan. 
1971 yilda AT&T Bell Laboratories, Murray Hill, N.J. mobil 
telefon tizimining afzal arxitekturasi sifatida sotali tizim 
konsepsiyasini (AMPS) taklif etdi. G‘oya qiziqtiradigan bo‘lgan va 
asosiy stansiyani tog‘ni tepasiga katta balandlikka, pastroq quvvatli 
nusxalarini yerga yaqin keng tekisliklarga joylashtirish bo‘lgan. Har 
bir yacheyka jamlanma radioqurilmalar nusxalari bo‘lgan, ularning 
aloqa liniyalari kanallari yuklamasi mo‘ljallangan boshqarish 
kanallari bo‘yicha kontrollerning komandalari jamlanmasidan o‘tgan. 
Sotali konsepsiya oddiy chastota-jamlash qurilmasiga fazoviy 
o‘lchashni qo‘shgan. Tekis past quvvatli yacheykalar qayta ulovchi 
markaz va boshqarish funksiyasi orqali bog‘langan. 
Har 
bir 
yacheykanining 
ishlash 
sohasini 
kamaytirish 
chastotalarni takrorlanishini talab qilgan. O‘sha bir radiokanallar 
to‘plamini ishlatadigan yacheykalar, agar ular bir-birlaridan yetarlicha 
yaqin masofalarda bo‘lsa, o‘zaro aralashuvni oldini ola olgan. 
Yacheykalarning aralashuvi ular orasidagi masofaga emas, balki bu 
masofaning 
yacheykaning 
radiusiga 
nisbati 
koeffitsientiga 
proporsional bo‘ladi. Yacheyka radiusi uzatkichning quvvatiga 
proporsionl bo‘lganidan keyin tizim ishlab chiquvchilari mijozlar 
uchun zarur bo‘ladigan radiokanallar sonini aniqlashda katta erkin 
ishlashga ega bo‘ldi. Ko‘p sonli radiokanallar tizimga oddiy 
yacheykaning 
uzatish 
quvvatini 
kamaytirish, 
yacheykaning 
o‘lchamlarini kamaytirish va bo‘sh sohalarni yangi yacheykalar bilan 
to‘ldirish orqali qo‘shilishi mumkin bo‘ldi. 

---

74 
70- yillarning oxirida 5ta Shimoliy Yevropa davlatlari - 
Shvetsiya, Finlyandiya, Islandiya, Daniya va Norvegiya uchun yagona 
sotali aloqa standartini yaratish bo‘yicha ishlar boshlandi. U NMT-
450 (Nordic Mobile Telephone) nomini oldi va 450 MGs diapazonda 
ishlash uchun mo‘ljallandi. Bu standartning birinchi sotali aloqa 
tizimlarini ishlatish 1981 yilda boshlandi. Lekin bundan bir oy oldin 
NMT-450 standartining sotali aloqa tizimi Saudiya Arabistonida 
ishlatila boshlandi. 
NMT-450 standarti va uning modifikatsiyalangan versiyalari 
asosidagi tarmoqlar Avstriya, Gollandiya, Belgiya, Shveysariya, 
shuningdek Janubiy-Sharqiy Osiyo va Yaqin Sharq davlatlarida keng 
ishlatila boshlandi. 1985 yilda bu standart asosida 900 MGs 
diapzondagi NMT-900 standarti ishlab chiqildi, u tizimning 
funksional imkoniyatlarini kengaytirishga va tizimning abonentlar 
sig‘imini oshirishga imkon berdi. 
1983 yilda AQShda, Chikago tumanida qator muvaffaqiyatli 
dala sinovlaridan keyin AMPS (Advanced Mobile Phone Service) 
standarti tarmog‘i tijorat ishlatilishiga kiritildi bu standart Bell 
Laboratories tadqiqotlar markazida yaratildi. 
1985 yilda Buyuk Britaniyada milliy standart sifatida AMPS 
Amerika standarti asosida ishlab chiqilgan TACS (Total Access 
Communications System) standarti qabul qilindi. 1987 yilda 
Londondagi sotali aloqa abonentlari sonining keskin ortishi bilan 
ishchi chastotalar polosasi kengaytirilgan. Bu sotali aloqa 
standartining yangi versiyasi ETACS (Enhanced TACS)
 
nomini oldi. 
Boshqa davlatlardan farqli ravishda Fransiyada 1985 yilda 
Radiocom-2000 standarti qabul qilindi. 1986 yilda Skandinaviya 
davlatlarida NMT-900 standarti qo‘llana boshlandi. 
Barcha yuqorida sanab o‘tilgan standartlar analog hisoblanadi va 
sotali aloqaning birinchi avlodiga kiradi. Turli sotali aloqa 
standartlarining ishlatilishi va ajratilgan chastotalar diapazonlarining 
o‘ta yuklanishi uning keng qo‘llanilishiga to‘sqinlik qila boshladi. 
Ayrim hollarda o‘sha bir telefon bo‘yicha hatto ikkita qo‘shni 
davlatlarda (ayniqsa Yevropada) bo‘lgan abonentlarga so‘zlashish 
o‘zaro halaqitlar tufayli mumkin bo‘lmay qoldi. Abonentlar sonini 
oshirish faqat ikkita yo‘llar - chastotalar diapazonini kengaytirish 
(masalan, Buyuk Britaniyada ETACS bilan amalga oshirilganidek) 
yoki o‘sha bir chastotlarni ancha tez-tez ishlatilishiga imkon beradigan 
oqilona chastotaviy rejalashtirishga o‘tish bilan mumkin bo‘ldi.

---

75 
Aloqa 
va 
signallarga 
ishlov 
berish 
sohasidagi 
yangi 
texnologiyalar va ilmiy kashfiyotlar 80- yillarning oxirlarida sotali 
aloqa tizimlarini rivojlanishining yangi bosqichiga – signallarga 
raqamli ishlov berish usullariga asoslangan ikkinchi avlod tizimlarini 
yaratishga imkon berdi. 
900 MGs diapazon ajratilgan yagona evropa sotali aloqa raqamli 
standartini ishlab chiqish maqsadida 1982 yilda 26 ta davlatlar aloqa 
ma’muriyatlarini birlashtirgan Evropa Pochta va Elektr aloqa 
Ma’muriyatlari Konferensiyasi 
(