Ma’lumotlarni uzatish tizimlarida ko‘plab turli XIL texnologiyalar

(
GPS
)
qatnashadi. 
CDMA tamoyillari asosida qurilgan aloqa tizimlarining afzalligi 
boshqa usullarni ishlatishda samarali ishlash uchun zarur bo‘ladigan 
chastotaviy rejalashtirishning yo‘qligi hisoblanadi. Bundan tashqari, 
signal/shovqin nisbati (ideal holda 3-5 dB) past va CDMA 
tamoyilining ishlatilishini o‘zi (shovqin sifat signallarning ishlatilishi) 
boshqa standartlarga qaraganda uzatkichlarning 2-3 tartibga kam 
nurlantirish quvvatilarini ishlatishga imkon beradi, bunda u atigi

---

36 
10 mVt va undan pastni tashkil etadi. TDMAdan farqli ravishda 
CDMA asosidagi tizimlarning xizmat ko‘rsatish zonasi asosan 
abonentlar stansiyalarining quvvatiga bog‘liq bo‘ladi. Bu texnologiya 
asosidagi tarmoqning sig‘imi TDMAdagiga qaraganda o‘rtacha 5 
marta va FDMAdagiga qaraganda esa 10 martta ortiq. Bunda uni 
qurish uchun o‘sha qamrab olishdagi TDMA texnologiyasi asosidagi 
tarmoqqa qaraganda taxminan 40% bazaviy stansiyalar soni zarur 
bo‘ladi. 
CDMA usulining ishlatilishi birlamchi signal (abonentning 
ovozi) bazasini sezilarli sun’iy kengaytirishdan iborat, u quyidagi 
ikkita asosiy usullarda amalga oshiriladi:
• to‘g‘ri kengaytirish - direct sequence spread spectrum (DSSS);
• tashuvchi chastotani sakrashsimon o‘zgartirish - frequency hop 
spread spectrum (FHSS).
Birinchi 
variantda 
axborot 
xabari 
T 
davomiylikdagi 
elementlardan (chiplardan) tashkil topgan psevdo-tasodifiy ketma-
ketlikni 
(PTKK) 
manipulyatsiyalaydi, 
binobarin, 
chiplarning 
davomiyligi 
uzatiladigan 
axborot 
biti 
yoki 
simvolining 
T 
davomiyligidan ko‘p marttaga (N marttaga) kichik bo‘ladi. N qiymat 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri birlamchi xabarning polosasiga qaraganda uzatish 
polosasining kengaytirilishi darajasini xarakterlaydi va shuning uchun 
spektrni kengaytirish koeffitsienti deyiladi (ingliz tilidagi matnlarda 
spreading factor yoki processing gain).
Aytib o‘tilgan uzatiladigan D(t) oqim bilan c(t) PTKK 
manipulyatsiyalash odatda oddiy ko‘paytirish orqali amalga oshiriladi 
(1.18a- rasm). 
1.18b– g-rasmlardagi diagrammalar ikkilik uzatish va binar 
PKTT misoli uchun to‘g‘ri kengaytirish protsedurasining tarkibini 
ko‘rsatadi. 
1.18v- rasmda davriy binar PTKK tasvirlangan bo‘lib, uning
N = 8 chiplardan iborat davri bitta xabar jo‘natmasi davomiyligiga 
mos keladi (umumiy holda PTKK davri ixtiyoriy, xususan, axborot 
jo‘natmasining davomiyligidan sezilarli katta bo‘lishi mumkin, buning 
ustiga PTKK umuman aperiodik bo‘lishi mumkin). To‘g‘ri 
kengaytirish natijasi, agar axborot jo‘natmasi nolinchi bitni tashisa 
(1.18b-rasmdagi D(t) musbat qutb) ravshan bo‘ladi (1.18g-rasm), 
qayta ko‘paytirgich chiqishidagi PTKKning boshlang‘ich versiyasi 
bo‘ladi.Jo‘natma orqali joriy bitning 1 qiymati uzatilganida 
PTKKning 
qutbliligi 
qarama-qarshisiga 
o‘zgaradi. 
Qayta 

---

37 
ko‘paytirgichdan keyin signal standart tashuvchi modulyatoriga 
(BFM, KFM va h.k.) beriladi.
1.18- rasm. Ikkilik uzatish va binar PKTT uchun spektrni to‘g‘ri 
kengaytirish protsedurasi 
Ko‘rish mumkinki, spektrni to‘g‘ri kengaytirish protsedurasi 
uzatiladigan bitning 0 va 1 qiymatlariga javob beradigan qarama-
qarshi signallarni qoldirish bilan ikkilik uzatishning gauss kanalidagi 
halaqitbardoshligini yomonlashtirmaydi. 
Spektrni kengaytirishning ikkinchi usuli ishlatilganida axborot 
jo‘natmasining har bir simvoli ma’lum ketma-ketlikda beriladigan 
diskret chastotalar to‘plami yordamida uzatilishi kerak. 
Mavjud va istiqbolda ishlab chiqiladigan sotali aloqa tizimlarida 
sinxron yoki asinxron variantda amalga oshiriladigan spektrni to‘g‘ri 
kengaytirish ustun ishlatiladi. Bu ikki modifikatsiyalarning farqi juda 
sezilarli. Birinchisi qabul qilish tomonida turli abonentlarning 
signallari o‘zaro vaqt surilishlariga ega bo‘lmasligi uchun alohida 
abonentlarga tayinlanadigan barcha individual manzillar ketma-
k-nchi abonent D(t)
axborot signali 
С(t)
kodli ketma-
ketliklar 
а) 
b) 
v) 
g) 

---

38 
ketliklarini (signaturalarini) o‘zaro sinxronlashtirish imkoniyati 
bo‘lganida qo‘llanilishi mumkin. Bunday vaziyat SMAT “pastga” 
(BTSdan MSga) liniyasi uchun xarakterli, chunki turli MSlarga qat’iy 
bir vaqtda jo‘natilgan BTS signallari alohida MSga o‘sha bir trassa 
bo‘yicha, ya’ni o‘zaro kechikishlarsiz keladi.
“Yuqoriga” liniyasida BTS qabul qiladigan turli MSlardan 
signallar sinxronlashtirishini ta’minlash nazariy inkor etilmasada, 
yetarlicha qiyin va MSning BTSga nisbatan sotaning chegaralarida 
tasodifiy joylashishi va natijada signallarning o‘zaro tasodifiy 
kechikishi 
tufayli 
hammma 
vaqt 
ham 
texnologik 
o‘zini 
oqlayvermaydi. Bunday vaziyatlar uchun signaturalarning individual 
abonentlarga vaqtinchalik o‘zaro bog‘lab qo‘yilishini ko‘zda 
tutmaydigan DSSS asinxron versiyasining qo‘llanilishi xarakterli 
hisoblanadi. 
Yuqorida ko‘rsatilganidek, uzatishda axborot signalining 
bazasining kengayishi bo‘lib o‘tadi, u butun ishchi diapazon bo‘yicha 
“chaplangandek” bo‘ladi. Tor polosali TDMAdan farqli ravishda kod 
bo‘yicha ajratish nafaqat chastota va vaqt bo‘yicha ajratishni, balki 
signalning oniy quvvati bo‘yicha ajratishni hisobga oladi (1.19- rasm). 
Oniy chastota, vaqt va quvvat kodning tarkibiy elementlari sifatida 
qatnashadi. 
1.19- rasm. Signalni oniy quvvati bo‘yicha ajratish 

---

39 
Abonentda qabul qilishda esa kod yordamida butun diapazon 
bo‘ylab signalni “o‘rash” amalga oshiriladi, bunda boshqa 
uzatkichlarning signallari “ochiq” qoladi va qabullagich uchun ideal 
halaqit turi – oq gauss shovqini
 (OGSH) 
hisoblanadi. 
Bu texnologiyani turli tillarda so‘zlashadigan bir necha insonlar 
juftliklari bo‘lgan xona yordamida ko‘rsatish mumkin. Ular faqat bir-
birlari bilan so‘zlashadi va boshqalar bilan qiziqishmaydi. Agar har bir 
juftlik faqat bitta tilini bilsa va uni ishlatsa, barcha tillar esa turlicha 
bo‘lsa, u holda xonaning havosi ularning ovozlari uchun “tashuvchi” 
bo‘lishi mumkin. O‘xshatish shundan iboratki, xonadagi havo keng 
polosali kanal hisoblanadi, tillar esa kodlar ko‘rinishida tarqaladi. 
Shunday qilib, ispancha so‘zlaydigan inson ispan tilidan boshqa hech 
bir tilni eshitmaydi va tushunmaydi. 
Juftliklar sonini oshirish umumiy fon so‘zlashuv imkoniyatini 
cheklamaguncha bo‘lishi mumkin. Barcha abonentlarning ma’lum 
qiymatdan ortishi kerak bo‘lmagan signallari quvvatlarini rostlash
orqali nutqning yuqori sifati saqlanadigan ko‘p sonli abonentlarning 
aloqasi ta’minlanishi mumkin. 
Foydalanuvchilar yoki trafik kanallarining maksimal soni har bir 
kanalni intensiv ishlatilishiga bog‘liq va shuning uchun ma’lum 
hisoblanmaydi. Bu “yumshoq qayta yuklanish” (soft overload) 
konsepsiyasida aks etadi, unga muvofiq qo‘shimcha abonent boshqa 
abonentlar uchun halaqitlarning qandaydir ortishi hisobiga ulanishni 
olishi mumkin. Yakunda CDMA standarti ishlatilganida tarmoqni 
ishlab chiqishda umumiy halaqitlar sathini minimumga keltirish zarur, 
chunki boshqa abonentlar va bazaviy stansiyalar hosil qiladigan 
halaqitlar bilan birga ular o‘tkazish qobiliyatining yuqori bo‘sag‘asini 
aniqlaydigan omil hisoblanadi. 
CDMA tamoyilida qurilgan sotali aloqa tarmoqlari TDMAda 
amalga oshirilgan raqamli standartlar uchun an’anaviy bo‘lgan 
qo‘shimcha xizmatlarga ega. 
KKAKTUning 
KChAKTUva 
KVAKTUga 
qaraganda 
afzalliklarini shartli ravishda ikkita guruhga bo‘lish mumkin. Ulardan 
birini istalgan keng polosali (spread spectrum) tizimlarni ajratib 
turadigan yo‘naltirilgan va keng polosali (shu jumladan atayin 
uyushtirilgan) halaqitlarga yuqori halaqitbardoshlik, ko‘p nurli 
tarqalish 
sharoitlarida 
samarali 
ishlash 
imkoniyati, 
mumkin 
kriptohimoyalash 
choralarining 
keng 
diapazoni, 
chastota-vaqt 
parametrlarining o‘lchashning yuqori aniqligi, radioaloqa va uzatish 

---

40 
tizimlari bilan yaxshi elektromagnit moslashuvchanlik va boshqalar 
tashkil etadi. Ikkinchi guruh to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘p tomonlama 
ulanish jihatlari bilan bog‘langan, ularga sotaga (sektorga) katta 
abonentlar sig‘imi, trafikning intensivligi ortganida aloqa sifatini 
kamayishining “yumshoq” xarakteri, “yumshoq” estafetali uzatish 
rejimini ishlatilishining oddiyligi kiradi.