8-mavzu: qadimgi dunyodagi iqtisodiy g’oyalar. Feodal jamiyati va uning yemrilishi davridagi iqtisodiy ta’limotlar. O’rta osiyodagi temuriylar davrigacha bo’lgan va temuriylar davridagi iqtisodiy g’oyalar. Reja

Amir Temur davridagi iqtisodiy g`oyalar. 
Amir Temur va uning avlodlari davrida 
markazlashgan davlat barpo etildi, iqtisodiyotning barcha sohalarida (hunarmandchilik, qurilish, 
qishloq xo`jaligi, ayniqsa savdoda) muhim yutuqlar qo`lga kiritildi. Bunga to`g`ri tanlab olingan 
iqtisodiy g`oyalar va iqtisodiy siyosat yordam berdi.
Amir Temur (1336-1405) davlat va iqtisodiyotni boshqarishda o`ziga xos maktab 
yaratgandi. Sohibqiron davlatida devoni buzurg (bosh vazir) dan tashqari har bir viloyatda Devon 
deyiluvchi boshqarma bo`lgan. U davlatning butkul ishlarini: soliq yig`ish, tartib saqlashni, 
ijtimoiy binolar - bozorlar, hammomlar, yo`llar, suv inshootlari tarmoqlarini nazorat qilardi.
Xalqning hulq-axloqi kuzatib turilardi. Uning xodimlari vaqti-vaqti bilan so`roq, tekshirish, 
taftish va tergov ishlarini olib borishardi. Ayniqsa, toshu-tarozi to`g`riligi, odil baho tekshirilgan, 
qallob va tovlamachilar qat'iy jazolangan, eng muhimi bu ish to`ppa-to`g`ri bozorda, xalq oldida 
amalga oshirilgan. Savdogarlarga olib kelingan mol ustiga 10 foiz narx qo`yish mumkin bo`lgan. 
Temur saltanatini idora qilish uchun turli vazirlar faoliyat ko`rsatgan. Shunday vazirlardan 
birinchisiga yer soliqlari, boj, o`lpon-soliq undirish hamda mirshablik yumushlarini boshqarish 
yuklatilgan. Bu vazir mamlakatdagi muhim ishlarni, kundalik muammolarni hal qilgan, raiyat 
ahvolini kuzatgan, viloyatlardan olingan hosil, soliq, o`lponlarni taqsimlagan. Ikkinchi vazir 
sipoh vaziri hisoblanib, sipohiylarning maoshlari va tanho (bu yerda - toju-taxt uchun qilgan 
xizmatlari evaziga beriladigan in'om ma'nosida)larni boshqargan. Uchinchi vazir esa egasiz 
qolgan, o`lib ketgan va qochganlarga tegishli mollarni, kelib-ketayotganlar, savdogarlar mol-
mulkidan olinadigan zakot va bojlarni, mamlakat chorvasini boshqarib, bularning barchasida 
to`plangan daromadlarni omonat tarzida saqlagan. Agar g`oyib bo`lganlar va vafot etganlarning 
mol-mulki bo`lsa, ularni o`z merosxo`rlariga topshirgan. To`rtinchi vazir saltanat ishlarini 
yurituvchi vazir bo`lib, u saltanatdagi jami idoralarning kirim-chiqimlari, xazinadan sarf qilingan 
xarajat, hatto otxona va saroydagi boshqa jonzotlarga qilingan xarajatlardan ogoh bo`lib borgan. 
Vazirlar Devonbegiga bo`ysungan. Sohibqiron Amir Temur, jumladan, shunday degan edilar: 
"Amr qildimki, sadrlar sadri (sadr, vaqf yerlar va vaqf etilgan boshqa mulkning hisob-kitobini olib 
boruvchi mansabdor) sayyidlar va boshqa arboblarga suyurg`ol tariqasida berilgan yerlar va 
vaqflarning ahvolini, ularning vazifalarini qay darajada ado etayotganliklarini tekshirib, menga 
arz qilib tursin... Saltanatning har bir idorasida kirim-chiqimlarni, kundalik xarajatlarni yozib 
borish uchun bir kitob tayinlansin".
Sohibqiron davrida yerga egalikning beshta asosiy ko`rinishi bo`lgan:
1. Suyurg`ol yerlar. Katta hajmdagi bu yerlar davlat tomonidan ajratib berilib, bir avloddan 
ikkinchisiga o`tgan. Suyurg`ol egasi markaziy xazinaga to`lanadigan soliqdan ozod qilingan. 
Bunday yer egalari dehqonlarni ishlatib, yer solig`i - xiroj olganlar.
2. Tarxon yerlar. Bu yerlar xususiy mulk bo`lib, ular odamlarga biron-bir xizmati uchun 
berilgan.

---

JDPI, Maktab menejmenti yo
’nalish
i 1-kurs uchun Iqtisodiyot fanidan ma
’ruzalar matni
3. Ushr yerlar. Sayyid va xo`jalarga mansub yerlardir. Bundan olingan hosilning undan biri 
davlatga berilgan.
4. Vaqf yerlar, masjid, madrasa, xonaqoh, qabriston va shu singari joylarga doir yerlardir. 
Vaqfda yer, suv, bozor, qul, pullar va boshqalar mol-mulki bilan in'om etilardi. Masalan, Amir 
Temurning Ahmad Yassaviy uchun qurdirgan vaqfnomasi katta ahamiyatga ega. Ahmad Yassaviy 
va boshqa avliyolar, din peshvolarining maqbaralari uchun vaqfdan mablag` ajratilgan.
5. Askarlarga, askarlarning rahbarlariga beriladigan yerlar. Kimdakim biron sahroni obod 
qilsa yoki qoriz (er osti suvlarini tortib chiqarish uchun qurilgan inshoot) qursa, biron bog` 
ko`kartirsa yohud birorta xarob bo`lib yotgan joyni obod qilsa, birinchi yili undan hech narsa 
olmaganlar. Ikkinchi yili raiyat o`z roziligi bilan berganini olgan. Uchinchi yildagina soliq qonun-
qoidasiga muvofiq xiroj yig`ilgan. Amir Temur kattayu kichik har bir shahar, har bir qishloqda 
masjid, madrasa va xonaqohlar bino qilishni, faqiru miskinlarga langarxona (yo`lovchilar qo`nib 
o`tadigan, kambag`al yetim-yesirlarga ovqat beriladigan joy), g`aribxona qurishni, kasallar uchun 
shifoxona bunyod etishni va ularda ishlash uchun tabiblar tayinlashni buyurgan edi.
Amir Temur Angliya va Farangiston qirollariga murojaat qilib, xalqaro savdo aloqalarini 
rivojlantirdi. Markaziy Osiyo orqali o`tadigan Buyuk ipak yo`lida karvonlarning xavfsizligini 
ta'minladi. Mashriqdan Mag`ribgacha bo`lgan savdo-sotiq ishlarini kuchaytirib, turli ravotlar, 
karvonsaroylar, savdo rastalari qurdirdi. Sohibqiron 1365-1366 yilning qishida qarshi shahrining 
atrofini, 1370 yili Samarqandni devor bilan o`rab, qo`rg`on bunyod ettirgan. 1380 yilda 
Shahrisabzda Oqsaroyni qurishga kirishib, shahar atrofini devor bilan o`ragan. Bu misollar aytib 
turibdiki, devor va qo`rg`onlar bekorga barpo bo`lmagan. Ular chegara vazifasini o`tab, shahar 
aholisini do`st-dushmandan, bordi-keldidan muhofaza qilgan. Qarshi so`zi ichkari va tashqari 
degan ma'nolarga egadir. Ma'lumki, Amir Temur saltanatining chegarasi harbiy yurishlar vaqtida 
beqaror edi, lekin shunday bo`lishiga qaramay, uning yurtidan biron-bir narsa tashqariga so`roqsiz 
olib chiqib ketilmagan. Jahongir bu haqda: "Mamlakatni himoya qilib, dushmanni yo`latmagan 
navkarni yuqori martabaga ko`tarib, hurmatlasinlar. O`g`ri va qaroqchilarni jazolasinlar, fasodchi, 
buzuqi, nafsi yomon kishilarni mamlakatdan haydasinlar. Atrofdan kirgan-chiqqan mol-mulk, 
chetdan kirgan va chetga chiqadigan yot kishilar, har mamlakatdan kelgan karvonlar va 
hukmdorlik haqidagi xabarlar qo`shni podsholar, ularning gaplari, ishlari uzoq o`lkalardan bo`lib, 
mening dargohimda yuzlangan ulamo, fuzalo haqidagi batafsil xabarlarni (xabarnavislar) rostlik, 
to`g`rilik bilan menga yozib tursinlar. Xabarlarni kunma-kun, haftama-hafta, oyma-oy mening 
arzimga yetkazib tursinlar", degan edi. Mazkur vazifalarni bajarmoq uchun har bir shahar va 
qishloqda qutvol (qal'a boshlig`i) tayinlanib, ular sipoh va raiyatga soqchilik qilganlar va yana 
yo`l ustiga kuzatuvchilar, zobit (idora etuvchi, boshqaruvchi, qo`shin boshlig`i)lar tayinlanib, ular 
yo`llarni qo`riqlab, o`tkinchilar, savdogarlar, musofirlarni kuzatib, mol-mulki va boshqa 
narsalarini manzildan-manzilga yetkazib qo`yganlar. Yo`l ustida bironta odamning biror narsasi 
yo`qolsa, o`zi o`ldirilsa yoki boshqa kor-hol yuz bersa, buning uchun javob berish ularning 
zimmasida bo`lgan.
Buyuk jahongirning mana bu so`zlari yanada qimmatliroqdir: "Har mamlakat va diyor 
sayohatchilari musofirlarining boshini siladimki, turli mamlakatlardan menga xabar keltirib 
turdilar. Har bir mamlakat va diyorga savdogarlar va karvonboshilar tayinladimki, ular qayerga 
borishmasin: Xitoy, Xo`tan, Chinu Mochin, Hindiston, Arab mamlakatlari, Misr, Shom, Rum, 
Jazoir, Farangiston (Ovrupa), u yerlarning nafis matolari va munosib tuhfalaridan keltirishsin. 
O`sha mamlakatda yashovchi kishilarning hol-ahvoli, turish-turmushlari haqida menga xabar olib 
kelsinlar, har bir mamlakat hukmdorining o`z raiyatiga qanday muomalayu munosabatda 
ekanligini aniqlasinlar".

---

JDPI, Maktab menejmenti yo
’nalish
i 1-kurs uchun Iqtisodiyot fanidan ma
’ruzalar matni
Amir Temur davrida ulufa (oziq-ovqat, maosh, soliq turi) berish quyidagicha edi. Amirlar, 
mingboshilar, yuzboshilar, o`nboshilar va sipohiylarga ushbu tartibda maosh berilgan: oddiy 
sipohiyga o`z vazifasini o`rinlatib bajarish sharti bilan maoshi mingan otining bahosiga teng 
bo`lgan. Bahodirlarning maoshi ikki ot bahosidan to`rt otgacha tayinlangan. O`nboshilar maoshi 
qo`l ostidagi oddiy sipohiylarnikidan o`n barobar ortiq bo`lgan. Yuzboshilar maoshi 
o`nboshilarnikiga qaraganda ikki barobar, mingboshilarniki esa yuzboshilarnikidan uch barobar 
ziyoda edi. Chorpilchor (urush vaqtida) xatoga yo`l qo`ygan sipohiylarning maoshi o`ndan birga 
kamaytirilgan. O`nboshi yuzboshi tasdig`i bilan, yuzboshi mingboshining tasdig`i bilan, 
mingboshi bosh amir tasdig`i bilan ulufa olganlar. Bosh amir - amir-ul-umaroning maoshi qo`l 
ostidagilardan o`n barobar, devonbegi va vazirlarning maoshlari amirlarnikidan o`n barobar ortiq 
bo`lgan. Yasovul (xonlarning kichik xizmatchisi, qo`riqchi), chopovul (chopqunchi, asosan tunda 
o`tkaziladigan bosqin qatnashchisi), kalakchi (aholidan yig`ilgan hosildan xiroj miqdorini 
belgilovchi mansabdor)larning maoshi xizmatiga yarasha, mingdan o`n ming tangagacha bo`lgan. 
Sayyidlar, olimlar, fozil kishilar, hakimlar, tabiblar, munajjimlar, qissaxonlar, xabarchilar, 
tarixdonlarning o`z hollariga qarab suyurg`ol, vazifa va maosh belgilangan. Xizmatchilar, farrosh 
(bu yerda palos to`shovchi ma'nosida)larga yuzdan ming tangagacha maosh berilardi.
Umuman, davlat tomonidan beriladigan maoshlarning to`liq ma'lumotlarini Devonbegi va 
vazirlar Amir Temurga bildirib, so`ngra tanho (bu yerda saroy xizmatchilari, lashkarboshilar va 
askarlar uchun maxsus xazinadan beriladigan maosh. Ba'zida alohida xizmat ko`rsatgan beklarga 
tanho sifatida yer-suv berilgan) berganlar.
Sohibqiron vasiyatiga ko`ra uning to`ng`ich o`g`li Muhammad Jahongir Mirzo valiahd va 
viloyat hokimi bo`lib, o`n ikki ming otliq askarga ulufa olib, bir viloyat olgandi. Uchinchi o’g`li 
Mironshoh mirzo to`qqiz ming otliq askarga teng ulufa olgan va bir viloyatni tasarruf qilgan.
To`rtinchi o`g`li Shohruh Mirzo yetti ming otlik askarga ulufa olgan va bir viloyat egasi 
bo`lgan. Nabiralari ham uch mingdan yetti minggacha otliqqa ulufa va bir viloyat oladilar.
Amir Temur davrida piyodalar, kalakchilar, yasovullar, chopovullarning bir yillik 
maoshlarini hisoblab, belgilangan mablag`ni devonxonaga keltirib, shu yerda ularga tarqatilgan. 
Sipohiylar va bahodirlarning yarim yillik maoshlari ham hisoblanib, tanho xazinasidan olib 
berilgan.
O`nboshi, yuzboshilarga maosh shahar aholisidan olinadigan soliqlardan yig`ilgan xazinadan 
va podsholiq mulki daromadidan naqd pul hisobida olingan. Mingboshilarga viloyat ichidagi 
yerlardan tiyul (xiroj va soliq yig`ib olish haqi bilan in'om etiladigan yer-mulk)lardan berilgan. 
Amirlar va amir-ul-umarolarga viloyatlardan biri tiyul etib belgilangan.
Temur viloyatlardan tushgan daromadlarni taqsimlash haqida shunday degan edi: "Viloyatlar 
va mamlakatlardan olingan jami daromadni taqsimlab, maosh berish yerliklariga biriga kam, 
biriga ortiq qilib yozsinlar. So`ng yerliklar devonxonaga keltirilsin. Amirlar, mingboshilar shu 
yerliklardan birini chiqarib olsin".
Amirlar, mingboshilar raiyatdan molu jihot (naqd pul va mahsulot bilan to`lanadigan soliq) 
yiqqanlarida, xirojdan ortiqcha sovariy (podsho va xonlar o`z viloyatlaridan o`tayotganlarida 
xalqdan talab qilinadigan tortiqlar), qo`nalg`a (choparlar va elchilarga qo`noq berish solig`i) va 
shilon (podshohlar va amirlarning ovqati uchun yig`iladigan soliq) talab qilinmagan. Tiyul qilib 
berilgan har bir mamlakatga ikkitadan vazir tayinlagan. Ularning birinchisi viloyatdan yig`ilgan 
mollarni yozib raiyat ahvolini tekshirib turib, tiyul egasi (jog`irdor) ning fuqarolarga zulm 
yetkazmasligi uchun ularning holidan xabardor bo`lib turgan, yig`ilgan butun mol-mulklarni kirim 
daftariga yozgan. Ikkinchisi daromadning xarj etilgan qismini chiqim daftariga yozib, yig`ilgan 
mollardan sipohiylarning maoshiga taqsim qilingan.

---

JDPI, Maktab menejmenti yo
’nalish
i 1-kurs uchun Iqtisodiyot fanidan ma
’ruzalar matni
Amir Temur bu ishlar haqida yana quyidagilarni yozgan: "Qaysi amirga tiyul berilar ekan, 
uni uch yilgacha o`z holiga qo`ysinlar. Uch yil o`tgandan so`ng uni tekshirib ko`rsinlar. Agar 
mamlakat obod, raiyat rozi ekan, shu holicha qoldirsinlar. Agar ahvol bunga xilof ravishda bo`lsa, 
ul viloyat holisa (davlat ixtiyoridagi barcha soliqlardan ozod etilgan yer-suv)ga o`tkazilib, uch 
yilgacha o`sha jog`irdorga ulufa berilmasin".
Sohibqiron mamlakatlarni fath etish bilan birga, to`plangan mol-dunyoni, olinadigan boj 
soliqlarini xayrli maqsadlar uchun sarf qilgan:
"To`plangan xazinadagi naqd pul va qimmatbaho buyumlarni sipohlarga taqsimlab berdim. 
Qo`shinga yetarli darajada ozuqa berdim", degan edi. Piri Amir Shamsiddin Kulol haqida: "Ular 
menga Xorazmga borishimni maslahat berdilar. Agar g`alaba qozonsam, Samarqandning bir yillik 
xirojini ularga nazr qilishga qaror qildim", - deydi.
Ma'lumki, xiroj yer solig`i uchun va umuman daromad solig`i uchun qo`llanilgan. Xiroj 
ayrim hollarda daromadning uchdan birini tashkil etgan. Shuningdek, xirojni "mol" deb ham 
atashgan. "Raiyatga haq-nohaq jarimalar soluvchi vazir saltanatni buzadi",- degan edi sohibqiron. 
Muruvvatli jahongir: "Kimki mening xizmatimni qilgan bo`lsa, xizmat haqini ado etdim. 
Farzandlar, qarindoshlar, oshna-og`aynilar, qo`ni-qo`shnilar va men bilan bir vaqtlar do`stlik 
qilgan barcha odamlarni davlatu ne'mat martabasiga erishganimda unutmadim, molu mulk va 
naqd pul bilan haqlarini ado etdim",-deydi. Shuningdek, u amirlar va sipohiylarni martaba va 
unvonlar, zaru zarvarlar bilan xushnud etgan, bazmlarda o`z yonidan joy bergan, xullas, ularning 
jang vaqtidagi qahramonliklarini hech vaqt unutmagan. Sohibqiron hayr-ehson ishlari bilan 
odamlarning ko`nglini olgan.
Sipoh va raiyatga bir ko`z bilan qarab, bahodirlar, dovyuraklarga maxsus faxriy o`tova (bosh 
kiyimiga taqiladigan qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan ziynatli belgi), kamar va tarkash (sadoq 
- o`qdon) taqdim etib, martabalarini yanada yuqori ko`tartirdi. Har el va har mamlakatning 
ulug`larini, boshliq-oqsoqollarini qadrladi. Ularga sovg`a-salomlar berib, xizmatlaridan 
foydalandi. Sipohiylarni hamisha jangda tayyor turishlari uchun oylik haqlarini so`rattirmay, 
vaqtida bergan. Sarmoyasi qo`lidan chiqib ketgan savdogarga o`z sarmoyasini qaytadan tiklab 
olishi uchun xazinadan yetarli miqdorda oltin berilgan.
U vaqtlarda bozor ahlidan soliq olish qal'a boshlig`i zimmasiga yuklangan. Soliq olish 
Qur'oni Karim ta'limotiga muvofiq edi. Hadis va "Hidoya" kitoblarida bu to`g`rida to`la 
ma'lumotlar berilgan. Hech bir shahar va qishloqqa odamlardan sari shumor (jon boshidan 
olinadigan soliq) va xonashumor (har bir xonadondan olinadigan soliq) olinmagan. Raiyatdan 
mol-xiroj yig`ishda ularni og`ir ahvolga solishdan yoki mamlakatni qashshoqlikka tushirib 
qo`yishdan saqlanilgan. Negaki, Amir Temur "Raiyatni xonavayron qilish davlat xazinasining 
kambag`allashishiga olib keladi. Xazinaning kamayib qolishi esa sipohning tarqalib ketishiga 
sabab bo`ladi. Sipohning tarqoqligi esa, o`z navbatida saltanatning kuchsizlanishiga olib boradi. 
Fath etilgan yerlik fuqaro azaldan berib kelingan xiroj miqdoridan rozi bo`lsa, ularning roziligi 
bilan ish ko`rsinlar. Xirojni ekindan olingan hosilga va yerning unumdorligiga qarab yig`sinlar. 
Fatx etilgan har bir mamlakatning mol-mulkini, buyumlarini talon-tarojdan saqlasinlar. O`sha 
mamlakatdan tushgan o`lja mollarni hisob-kitob qilsinlar", - degan edi.
Yevropadan ancha ilgari bu davlatda budjet tushunchasi bo`lgan. Davlat xazinasi, kirim, 
chiqim, hisob-kitob qat'iy olib borilgan, taftish yo`lga qo`yilgan edi. Buning uchun ma'lum mas'ul 
shaxslar ajratilgan va doim hisob berib borganlar.
A.Temurning davlat va iqtisodiyot sohasidagi asosiy fikrlari "Temur tuzuklari"da to`la 
bayon etilgan. Tuzuklar Amir Temurning 1342-1405 yillar oralig`idagi faoliyatini aks ettiradi va 
ikki qismdan (maqoladan) iborat. Birinchi qismda asosan yagona davlat barpo etish, uni 

---

JDPI, Maktab menejmenti yo
’nalish
i 1-kurs uchun Iqtisodiyot fanidan ma
’ruzalar matni
mustahkamlash, qo`shni (27) yurt va mamlakatlarni zabt etish masalalari yoritilgan bo`lsa, 
ikkinchi qismda sohibqiron nomidan aytilgan o`ziga xos vasiyat, pand-nasihat, turli sohalardagi, 
shu jumladan ijtimoiy-iqtisodiyotga oid fikr-mulohazalar keltirilgan.
A.Temur mamlakatda gadolar bo`lmasligi kerak, degan qoidaga amal qilgan va uning yo`lini 
ham belgilab bergan. Gadolarning barchasi to`plangan va ularga bir yillik kerakli yemish, kiyim-
kechak berilgan, ularni biror foydali ish bilan shug`ullanishga jalb etilgan. Odatda, ko`pchilik 
gadoylikni tark etib, biror faoliyat bilan kun ko`rgan. Gadoychilikni tark etmaganlar qul qilib 
sotilgan yoki mamlakatdan chiqarib yuborilgan.