M uxtor xudo yq ulov jurnalistikaga

Reportaj bo‘yicha reyting topshiriqlari
1. Reportaj so ‘zining lug ‘aviy та 'nosini ayting.
2. Reportajning boshqa ju m a listik a janrlaridan fa r q i nimada?
3. R eportajda ham xabar, ham suhbat ja n ri xususiyatlaridan tashqari
yana qanday tasviriy vositalar ishtirok qiladi?
4. Reportaj-sharh ja n rig a m isol keltiring.
5. Reportaj xillarini sanang.
6. Reportajning barcha xillariga qo ‘yilgan talablarni izohlang.
7. R eportaj janrining ustalarini sanang.
8. Sizningcha reportaj ja n ri qaysi OAVda ко ‘p uchraydi?
Reportaj bo‘yicha nazorat savoliari
1. Reportajning bosh xususiyatini ayting.
2. R eportaj ja m iy a t hayotining qaysi sohalarini aks ettiradi?
3. Reportajning qanday turlarini bilasiz?
4. Voqiy reportaj bilan mavzuiy reportaj о ‘rtasidagi farqn i ayting.
5. Muammoli reportajga m isollar keltiring.
6. Gazeta va ju rn a l reportaji bilan radio yo k i televideniye reportaji
о ‘rtasidagi farqn i ayting.
’’
197

---

9-BOB. TAHLILIY PUBLITSISTIKA
M a’lumki, jurnalistika ijtimoiy hayotni aks ettirishning bir k o ‘rinishi, 
uni bilish, tadqiq etish va unga qaytadan ta ’sir etishning muhim vositasidir. 
Jumalistikaning jam iyat hayotmi bilish, tadqiq etishida publitsistikaning 
tahliliy qismi asosiy rol o ‘ynaydi. Tahliliy publitsistika axboriy - xabardor 
etish publitsistikasining tadrijiy davomi b o iib , u insoniyatning o ‘zini o ‘rab 
turgan dunyoni bilishdagi ikkinchi muhim qadami, real borliqning inson 
ongidagi in’ikosining ikkinchi qatlamidan kelib chiqadi. Inson tashqi 
dunyoni anglashda oddiydan murakkabga, yakkadan umumiyga qarab 
borishi tabiiy. Bu dunyoni bilishning induktiv (k o ‘rsatish, m o ijalg a olish) 
usuli b o iib , fandagi ilmiy-tadqiqotlarda bosh o ‘rinni egallaydi. Inson o ‘zi 
ko ‘rgan, guvohi b o ig a n voqea va hodisalarni boshqalarga yetkazadi, xabar 
qiladi, hikoya qilib beradi, tasvirlaydi. Bu axboriy publitsistikaning kelib 
chiqishiga sabab b o ig a n ijtimoiy-tarixiy hoi. Ammo inson bu bilan 
chegaralanib qolmaydi, u hayotda k o ‘rgan, guvohi b o ig an ayrim faktlarni 
bir-biriga qo ‘shadi, bir-biridan ajratadi, ularning kelib chiqishi sabablari va 
pirovard oqibatlarini bilishga intiladi, ularni baholaydi, m a’qullaydi yoki 
inkor qiladi va hokazo. Bu esa deduktiv (bilmoq, mohiyatni anglamoq) 
usul bilan dunyoni bilish, tahlil qilish, xulosa chiqarishdan iborat b o iib , 
fan nazariyasining asosini tashkil etadi, publitsistikada esa uning tahliliy 
qismmi tashkil etadi.
Agarda dunyoda mavjud b o ig an fakt, yuz bergan voqea, hodisalar 
uning tashqi, k o‘zga k o iin ib turgan yuza qatlaminj tashkil etsa bu 
faktlarning asosi, voqea va hodisalarni asl mohiyati, obyektiv qonuniyati 
ularning ko‘zga ko‘rinmaydigan ichki, chuqur qatlamlarini hosil qiladi, 
odamzod bu qatlamga yetib borish, anglash uchun ikkinchi bir, 
oldingisidan chuqurroq bilish usuli - tahlil va tadqiqni ishga soladi. Ana 
shu qonumyat tahliliy publitsistikada o ‘z ifodasini topadi. Agarda inson 
hayotdagi fakt, voqea va hodisalarni jumalistikadagi axboriy publitsistika 
janrlari orqali k o ‘rib, bilib, o ‘qib xabar topsa, tahliliy publitsistika orqali 
ichki mohiyatini bilib oladi, anglaydi, o‘zi uchun zarur xulosalar chiqaradi, 
ijtimoiy faoliyatini belgilaydi. Y a’ni, axboriy publitsistika inson ongining 
ustki qatlamlariga etib kelsa, tahliliy publitsistika ongning chuqur
198

---

qatlamlariga kirib boradi va ta’sir k o lsatad i, insonga olamni bildiradi, uni 
zarur tajribalar, nazariya, bilimlar bilan qurollantiradi.
Tahliliy publitsistika xuddi axboriy publitsistika singari hayotni tadqiq 
etishda 
fan, 
ilmning tekshiruv-tadqiqot, 
umumlashtiruv, 
yuqorida 
keltirilganidek, induksiya va deduksiya usullaridan foydalanadi. Bu - fan 
bilan jurnalistikaning, publitsistikaning dunyoni bilishdagi bir-biriga 
yaqinligi, umumiy xususiyatlarga ega ekanligini yana bir bor isbotlaydi. 
Ammo tahliliy publitsistikaning fandan, ilmiy tadqiqotdan farqi shundaki, 
u hayotdagi fakt, voqea va hodisalarni umuman, ilmiy zarurat nuqtai 
nazaridan emas, balki jamiyatning shu kuni, ayni zamoni manfaatlari 
nuqtai nazaridan o ‘rganadi, tahlil etadi. Shu bilan birgalikda u fan singari 
o cz sohasiga tegishli b o ‘lgan barcha fakt voqea va hodisalarni bir boshdan 
tekshirmaydi, balki shu kun, shu zamon uchun ijtimoiy ahamiyatga ega 
boTgan eng muhimlarini tanlab oladi va o ‘zida aks ettiradi. Y a’ni, u shu 
kun, shu zamonni shu kunida, shu zamon kishilari uchun aks ettiradi va 
jamoatchilik fikrini uyg‘otishga harakat qiladi. Binobarin, tahliliy 
publitsistikaning bosh talabi ijtimoiy ahamiyatlilik, publitsistiklikdir.
Tahliliy publitsistika ijtimoiy borliqni aks ettirish k o ‘rinishlaridan 
b o lm ish adabiyot va san’at bilan ham yaqin aloqada b o iad i, ulardagi 
ayrim tasviriy vositalaridan foydalanadi. Ammo u hayotni obrazlar 
vositasida tasvir etuvchi adabiyot va san’atdan hayotni tasvirlashda aniq va 
muayyan faktlarga asoslanishi hamda m a’lum ijtimoiy maqsadlarga xizmat 
qilishi, boshqacha qilib aytganda publitsistikaga oidligi bilan ajralib turadi. 
Tahliliy publitsistika ham xuddi axboriy publitsistika kabi jamiyat 
hayotining barcha tomonlarini 
qamrab 
oladi. 
U 
ijtimoiy-siyosiy 
publitsistikada ham, iqtisodiy-ishlab chiqarish publitsistikasida ham, ilmiy 
publitsistikada ham hamda publitsistikaning boshqa sohalarida ham asosiy 
o ‘rm tutadi. Inson faoliyatining dunyoni bilish, ijtimoiy anglash borasidagi 
barcha sa’y-harakatlari, intilishlarida tahliliy publitsistika hoziru-nozirdir. 
Tahliliy publitsistika orqali inson jam iyat qonuniyatlarihi o ‘rganadi, 
iqtisodiyot, fan-madaniyat, adabiyot va san’at va boshqa sohalarda mavjud 
b o ig a n turli masala va muammolardan ogoh b o iad i. Boshqacha qilib 
aytganda, tahliliy publitsistika kishilarga ijtimoiy-siyosiy, huquqiy,
199

---

axloqiy, ilmiy, tarixiy, falsafiy, badiiy-estetik bilim beradi, ularni 
tarbiyalaydi.
Tashqi dunyoni bilishda, uning qonuniyatlarini anglab yetishda bilish 
quroli bo ‘lgan nuqtai nazar, g ‘oya va mafkura ham asosiy o ‘rinni 
egallaydi. Y a’ni, inson dunyoga qaysi nuqtai nazardan, qanday ta ’limot, 
qaysi bir g ‘oya, mafkura asosida yondashadi - hamma gap shunda. Barcha 
fanlar, adabiyot-san’at singari publitsistika hamda yuqoridagi kabi m a’lum 
bir dunyoqarashga, ta ’limotga, g‘oya va mafkuraga asoslanadi. Uning 
muhim qismi b o ig a n tahliliy publitsistika eng haqqoniy, ilg‘or 
taraqqiyparvar ta ’limot, mafkura va g ‘oyalarga asoslangandagina hayotni 
to ‘g Lri, haqqoniy yorita oladi va o 'z ijtimoiy vazifasini muvaffaqiyatli ado 
etadi. Y a’ni, ilg‘or, davr talablariga javob bera oladigan g ‘oya, mafkura va 
ta ’limot tahliliy publitsistikani amq, ravshan maqsadlarga yo'naltiradi, 
unga nimani va qanday tahlil etishni belgilab beradi. Aksincha, qoloq. 
eskirgan, zamon talablariga javob bermaydigan g ‘oya va qarashlarga 
asoslangan tahliliy publitsistika esa cheklangan b o iad i va inqirozga 
uchraydi. Bunday publitsistik asarlar joy olgan jurnalistikani omma rad 
etadi, o ‘qimaydi.
Tahliliy publitsistika jumalistikaning tahlil ijtimoiy 
vazifasini 
bajarishida xizmat qiladi. Shu boisdan u ommaviy axborot vositalarining 
barcha ko ‘rinishlarida keng qoTlaniladi.
Ammo ommaviy axborot vositalari ko ‘rinishlari o ‘z xususiyatiga 
qarab tahliliy publitsistikaga u yoki bu darajada, ko'proq yoki kamroq 
o 4 in berishi mumkin. Masalan, gazetalar jamiyatning shu kundagi, ayni 
zamondagi hayotim yoritar ekan, o 'z sahifalarida axboriy publitsistikaga 
nisbatan k o ‘proq o ‘rin bergani holda tahliliy publitsistikaga nisbatan 
kamroq o ‘rm ajratadi. Jurnallar esa jamiyat ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va 
madaniy-ma’naviy hayotining chuqur qatlamlarini yoritar ekan tahliliy 
publitsistikaga gazetalarga nisbatan keng o ‘rin beradi. Radioeshittirishlar, 
televideniye va mtemetda tahliliy publitsistika axboriy publitsistika bilan 
deyarli teng o ‘rin oladi.
Tahliliy publitsistika axboriy publitsistika bilan uzviy bogliq. 
Axboriy publitsistika materiallarida tahlil elementlari mavjud bolganidek 
tahliliy publitsistikada ham axboriy, xabardor etishlik xususiyatlari ham
200

---

mavjud. Publitsistikaning bu har ikki turi bir-birini toMdirib keladi. Bu 
tahliliy publitsistikaning janrlarida ham o ‘z ifodasini topadi.
Hayotning chuqur qatlamlarini yoritishga m o‘ljallangan tahliliy 
publitsistika 
o ‘ziga 
xos 
janrlarga 
ega. 
Bular 
korrespondensiya 
(kengaytirilgan xabar), suhbat, maqola, taqriz, sharh, xat kabilardan iborat 
bo'lib, ularning har biri o ‘z janriy xususiyatlariga ega. Jumladan, 
korrespondensiya axboriy publitsistikani tahliliy publitsistika bilan 
bog‘lovchi janr bo‘lib, hayotdagi faktlar, voqea va hodisalar tahliliga 
bag‘ishlanadi. Suhbat janri esa uning boshlang‘ich k o ‘rinishi b o ig an
so‘rab-surishtirish, intervyuning mantiqiy davomi hisoblanadi. Tahliliy 
publitsistikaning asosiy janri bo ‘lmish maqola esa jam iyat hayotining 
barcha sohalaridagi muhim masala va muammolarini aks ettirish, hayot 
voqealarini kengroq tushuntirish, sharhlab berish vazifasini bajaradi.
Taqriz janri ilm-fan, adabiyot va san’at asarlariga baho berish, ulami 
tahlil etishga m oijallangan.
Xat janri jamoatchilik fikrini uyg‘otishning muhim vositasi sifatida ish 
ko ‘radi. Tahliliy publitsistikaning bu xildagi janriy rang-barangligi uning 
jamiyat hayotini barcha sohalarini qamrab olish va chuqur ijtimoiy 
qatlamlarga kirib bora olishdan iborat ijtimoiy vazifasidan kelib chiqadi.
Tahliliy 
publitsistika shu bilan birgalikda ommaviy axborot 
vositalarini turli k o crinishlaridan joy olishiga qarab jumalistika, radio va 
televideniye tahliliy publitsistikasiga b o iin ib ketadi va shunga binoan 
uning janrlari ham turlicha tus oladi.
Tahliliy publitsistikaning o ‘z ijtimoiy vazifasini muvaffaqiyatli bajara 
olishi uning qanday jurnalistikada ish k o ‘rishiga, qaysi mafkuraga xizmat 
qilishiga bevosita bogliqdir. Yakka hukmdorlar manfaatiga xizmat 
qiluvchi jurnalistikada tahliliy publitsistika cheklangan boTib, o ‘sha 
hukmdorlar manfaatiga xizmat qiladi. Kommunistik jurnalistikada esa u 
yakka hokimlik vositasiga aylandi. Faqat demokratik tuzum hukm surgan 
jamiyat jurnahstikasidagma tahliliy publitsistika chinakam taraqqiyot 
uchun xizmat qiladi. O cz milliy mustaqilligiga erishgan va demokratik 
tuzum, adolatparvar fuqarolik jamiyati tuzish yoTidan borayotgan 
respublikamizda tahliliy publitsistika umuminsoniy qadriyatlar, ilg‘or
201

---

qarashlarni o ‘zida aks ettirib, jamiyat hayotining eng muhim masalalarini 
tahlil etib, jamoatchilik fikrini uyg‘otishga xizmat qilib kelmoqda.
Gazetalarimiz, jurnaliarimizda bosilayotgan, radio va televideniyeda 
e’lon qilinayotgan tahliliy publitsistika materiallarida shu kunimizning eng 
dolzarb masalalari ocz ifodasini topmoqda.