Moddalar va energiya almashinuvi

 
16. O`simtachalar. 
O`simtachalar olib keluvchi, olib ketuvchi va to`rsimon artereolalardan va kapillyar qon 
tomirlardan iborat. Olib keluvchi arteriolalar diametri olib ketuvchilarnikidan katta bo`lganligi 
uchun ham o`simtachalarda zarur qon bosimi saqlanib turiladi. Olib ketuvchi arteriolalar buyrak 
kanalchalariga va bu kanalchalar malpigi venalariga borib qo`shiladi. O`z navbatida bu venalar 
buyrak venasiga qo`shilib ketadi. O`simtachalar kapllyarlarida qon bosimi 70-90 mm simob 
ustida teng bo`lsa, buyrak kanalchalaridagi kapllyarlarda 20-40 mm simob ustuniga teng. 
O`simtachalardagi arteriolalarda maxsus hujayralar tomonidan renin degan modda ishlab 
chiqariladi. U buyrakdan oqib o`tgan qon bosimini belgilangan normada ushlab turadi. 
 
 
17. Filtratsiya. 
Buyrakdagi o`simtalar kapillyar tomirlarda bosim katta bo`lganligi uchun ham uning 
devoridan Shumlyanskiy-Bauman kapsulasiga qon plazmasi sizilib o`tadi. Kapsuladan bu 
suyuqlik siydik kanalchalariga o`tadi, u birlamchi siydik deyiladi. Uning tarkibida plazma 
tarkibidagi erigan barcha moddalar bo`ladi, lekin shaklli elementlari kolloid holidagi oqsillar 
bo`lmaydi. Har bir sutkada odam buyraklari orqali 170 lr ga yaqin birlamchi siydik ajralib 
chiqadi.
Bunday ko`p miqdorda birlamchi siydikning ajralishi buyrakdagi kapillyar tomirchalarda 
bosimning yetarli bo`lishi va membrananing nihoyatda o`tkazuvchan bo`lishi bilan ta`minlanadi. 
Buyrak o`simtalari pushtning paydo bo`lishidan rivojlana boshlaydi va bola tug`ilganidan keyin 
ham davom etadi. Bola endi tug`ilgan paytda filtrlangan birlamchi siydik miqdori 20-50 ml/min 
bo`lib, 2-3 yoshlarga katta odamlarniki qatori bo`ladi.
 
18. Buyrak kanalchalarida reabsorbtsiya. 
Buyrak kanalchalari orqali ajralgan birlamchi siydikning asosiy qismi birdagina qayta 
so`riladi. Bu hodisa reabsorbtsiya deyiladi. agar odam buyraklaridan har sutkada 1,5-2 lr siydik 
siydik pufagiga ajralib tursa, shu vaqt ichida 168 l birlamchi siydikning qayta so`rilishini 
hisoblash qiyin emas. Reabsorbtsiya vaqtida qayta so`riladigan moddalar parogli moddalar 
deyilib, ularga glyukoza, Ma, K, Sa tuzlar, fosfatlar kiradi. Agar mana u moddalarning 
kontsentratsiyasi qonda normadan oshib ketsa, ular yana qayta so`rila boshlaydi. 

---

www.arxiv.uz 
Filtratsiya, reabsorbtsiya va sekretsiya natijasida haqiqiy siydik yoki ikkilamchi siydik 
shakllanadi. Ikkilamchi siydik tarkibida ham organik va anorganik moddalar ko`p bo`ladi. Har 
xil kasalliklar natijasida ikkilamchi siydik tartibida odatdagi holatda uchramaydigan moddalar 
uchrab turadi, bularga-eritrotsitlar, gemoglobin, oqsillar, shakar va o`t pigmentlari misol bo`ladi. 
Buyrakdagi o`simtachalar singari siydik ajratuvchi kanalchalar ham bola endi tug`ilgan 
vaqtda morfologik va funktsional jihatdan to`liq shakllangan bo`lmaydi. Bola ma`lum sabablarga 
kura ko`proq suyuqlik iste`mol qilib qo`ysa gomeostaz ko`plab suyuq siydik ajratish bilan saqlab 
qolinadi.