O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

Tushunchalar o’rtasidagi munosabatlar
Тушунчалар умумий белгиларига 
кўра 
Таққосланадиган тушунчалар –
умумий белгиларга эга , мазмуни 
ва ҳажми жиҳатидан бир-бирига 
яқин турган тушунчалар. 
Таққосланмайдиган 
тушунчалар
– бир-бири билан 
узвий алоқада бўлган, кўп 
ҳолларда моддий ёки идеал 
бўлишдан 
бошқа 
умумий 
белгига 
эга 
бўлмаган 
предметларни акс эттирувчи 
тушунчалар.
Сиғишадиган 
тушунчалар (ҳажмига 
кўра
) 
Сиғишмайдиган тушунчалар 
(ҳажмига кўра) 

Мослик муносабати 

Қисман мослик 
муносабати 

Бўйсуниш муносабати 
1.
Бирга бўйсуниш 
муносабати 
2.
Қарама-қаршилик 
муносабати 
3.
Зидлик муносабати 

---

198 
3 (2.1)-slayd
Tushunchalar bilan olib boriladigan mantiiy amallar 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4 (2.1)-slayd
 
TA’RIFLARNING TURLARI
 
 
T A ‘ R I F 
Real 
Nominal 
Genetik 
Aniq 
Aniq Bulmagan 
Induktiv 
Tur va jinslar 
tafovuti
asosida 
Aksiomatik 
Kontekstual 
5 (2.1)-slayd
 
 
 
Тушунчалар 
билан олиб 
бориладиган 
мантиқий 
амаллар 
Тушунчаларни 
чегаралаш ва 
умумлаштириш 
Тушунчаларни 
таърифлаш 
(дефиниция) 
Тушунчаларни 
бўлиш. 
Классификация 
(туркумлаш) 
Синфлар устида 
амаллар: 
Синфларни қўшиш, 
кўпайтириш, синфга 
тўлдирувчи ҳосид 
қилиш 

---

199 
TA’RIFLASH QOIDALARI VA YO’L QO’ILISHI
 
EHTIMOL BO’LGAN XATOLAR
Qoidalar 
Xatolar 
Ta’riflash keng hajmli Bulishi
Kerak 
Juda ham keng ta’riflash 
Juda ham tor ta’riflash 
Ta’riflash doira 
shaklida Bulmasligi 
kerak 
Ta’rifda doiraviy qaytarishlar 
mavjudligi 
Tavtologiya 
Ta’riflash izchil fikrlar bilan
aniq bayon qilingan Bulishi 
kerak 
Ta’riflashda metafora, obrazli 
iboralarning mavjudligi 
Noaniqlik asosida,
noaniq ta’riflash 
Ta’riflash inkor shaklida 
Bulmasligi kerak 
Predmet yoki hodisaning biron-bir 
nomuhim belgisini Burttirish va 
muhim tomonlarining e’tibordan 
chetda qolishi 
Hukm tarkibi va uning asosiy turlari.
6 (2.1)-slayd

---

200 
7 (2.1)-slayd
Сифатига кўра 
Тасдиқ 
ҳукм 
Оддий ҳукмлар 
Инкор ҳукм 
Якка 
ҳукм 
Ҳукм турлари 
Миқдорига 
кўра 
Умумий ҳукм 
Жузъий 
ҳукм 
Мураккаб ҳукмлар 
Бирлаштирувчи 
ҳукм , pΛ q 
Айирувчи ҳукм 
p Vq 
Шартли ҳукм 
P → q 
Эквивалент 
ҳукмлар 
p ↔q 
Ҳукмларнинг миқдор ва 
сифатига кўра бирлашган 
таснифи 
Умумий тасдиқ ҳукм 
“Ҳамма S-P дир” 
Умумий инкор ҳукм 
“Ҳеч бир S-P эмас” 
Жузъий тасдиқ ҳукм 
“Баъзи S-P дир” 
Жузъий инкор ҳукм 
“Баъзи S-P эмас” 

---

201 
8 (2.1)-slayd 
 
Oddiy hukmlarda terminlar hajmi
Hukm turlari 
Belgi- 
si 
Hukmning formulasi 
Terminlar 
hajmi 
Terminlarning 
munosabati 
S 
P 
Umumiy tasdiq 
hukm 
A 
“Hamma S-P dir” 
+ 
S≥P 
Umumiy inkor 
hukm 
Ye 
“Hyech bir S-P emas” 
+ 
+ 
S=P 
Juz’iy tasdiq 
hukm 
I 
“Ba’zi S-P dir” 
_ 
± 
S≤P 
Juz’iy inkor 
hukm 
O 
“Ba’zi S-P emas” 
_ 
+ 
S‹ P 
Hukmlar o’rtasidagi munosabatlar
9 (2.1)-slayd
 Мулоҳазалар 
(Ҳукмлар)
Таққосланадиган мулоҳазалар 
– умумий белгиларга эга , мазмуни 
ва ҳажми жиҳатидан бир-бирига 
яқин турган мулоҳазалар. 
Таққосланмайдиган мулоҳазалар 
– бир-бири билан узвий алоқада 
бўлган, кўп ҳолларда моддий ёки
идеал бўлишдан бошқа умумий 
белгига эга бўлмаган фикрларни 
акс эттирувчи мулоҳазалар. 
Сиғишадиган мулоҳазалар
– 
айнан бир фикрни тўлиқ ёки 
қисман ифодалайди. 
Сиғишмайдиган мулоҳазалар
 – 
бир вақтда чин бўла олмайди. 

Ўзаро эквивалентлик 
муносабати 

Мантиқий бўйсуниш 

Қисман мослик 
муносабати (субконтрар) 

Қарама-қаршилик 
муносабати 
(контрар) 

Зидлик муносабати 
(контрадикторлик) 

---

202 
10 (2.1)-slayd
Mantiqiy kvadrat –
mulohazalar (hukmlar) o’rtasidagi munosabatlarning sxematik 
ifodasi. 
A 
kontrar 
Ye 
kontradiktorlik 
Buysunish 
Buysunish 
I 
Subkontrar 
O 
4 (2.1)-ilova
O’z-o’zini nazorat topshiriqlari 
1-Vazifa: Tushunchaga xarakteristika bering va jadvalni to’ldiring. 
Tushuncha, uning 
mazmuni va hajmiga 
ta’rif bering 
Tushuncha turlarini 
sanab bering 
Tushunchalar o’rtasidagi 
munosabatlarni
ko’rsating 
5 (2.1)-ilova 
2-Vazifa: Hukm turlari va shakllariga izoh bering, formulalarini yozing. 
Hukm turlari va ularning 
Oddiy hukm 
Murakkab hukm Turlari

---

203 
mohiyati 
Turlari Formulasi 
 
Formulasi
Oddiy hukm -
Murakkab hukm – 
6 (2.1)-ilova
Mustaqil ish uchun topshiriqlar va tavsiyalar 
 
 
1.
Tushunchaning mazmuni va hajmi, ular o’rtasidagi munosabatlarni konkret 
misollar yodamida o’rganing. 
2.
Tushunchaning turlari va tushunchalar o’rtasidagi munosabatlarga bittadan misol
keltiring. 
3.
Tushunchalar bilan olib boriladigan mantiqiy amallarni: chegaralash va 
umumlashtirish, Bulish, turkumlash (klassfikasiya), ta’riflash va boshqalar bilan 
mustaqil ravishda misolar yordamida batafsil tanishib chiqing. 
4.
Hukmga bir qancha misollar keltiring, ularning subyekt, predikati va 
bog’lovchilarini, sifati va miqdorini aniqlang. 
5.
Oddiy va murakkab hukmlarning har bir turiga bittadan misol keltiring va 
formulada ifodalang. 
6.
Hukmlar o’rtasidagi munosabatlarni misollar yordamida tushuntiring. 
 
 
2.2. Amaliy mashg’ulotni olib borish texnologiyasi 
Talabalar soni: 15-30 kishi
O’quv vaqti
- 2 soat 
Mashg’ulot shakli 
Mavzu Buyicha bilimlarni kengaytirish va 
mustahkamlash yuzasidan amaliy mashg’ulot 
Mashg’ulot rejasi
Reja: 

---

204 
1.Tushuncha – mantiqiy tafakkur shakli. 
Tushunchalarni hosil qilishning mantiqiy 
usullari
 
2. Tushunchalar xajmi va mazmuni
3. Tushunchalarning asosiy turkumlari
4. Tushunchalar o’rtasidagi munosabatlar 
5. Tushunchalar ustida mantiqiy amallar
o’quv mashg’ulotining maqsadi: 
mavzu Buyicha bilimlarni chuqur o’zlashtirishni ta’minlash 
Pedagogik vazifalar: 
o’quv faoliyati natijalari: 
-mavzuni mustaqil o’rganish 
uchun asos yaratadi; 
-mavzu Buyicha bilimlarni 
chuqur o’zlashtirish va 
mustahkamlashga yordam 
beradi; 
-kichik guruhlarda ishlashni 
tashkil etadi; 
- o’z nuqtai-nazariga ega
Bulishni shakllantiradi; 
- mantiqiy xulosa chiqarishga 
ko’mak beradi. 
Talaba amaliy mashg’ulot rejalari bilan 
oldindan tanishib chiqib, tayyorgarlik ko’radi. 
- tushunchalarga ta’rif bera oladi: 
tushunchaning mazmuni, hajmi, turlari, 
munosabatlari, hukm, oddiy hukm, murakkab 
hukm, modal hukmlar; 
- tushuncha turlari va munosabatlarini farqlay 
oladi; 
- tushunchalar bilan olib boriladigan mantiqiy 
amallar asosida misollar ishlay oladi; 
- hukm tarkibi va oddiy hukm turlariga ta’rif 
bera oladi; 
- murakkab hukm turlari va ularning mohiyatini 
tushuntirib bera oladi; 
- hukmlar o’rtasidagi munosabatlarni va modal 
hukmlarni misollar yordamida farqlab bera 
oladi.
O’qitish usullari va texnikasi 
“Kaskad”, taqdimot, amaliy ishlash usuli, 
suhbat 
O’qitish vositalari 
Tarqatma material, qog’oz, qalam, doska.

O’qitish shakllari 
Jamoa va guruhlarda ishlash 
O’qitish sharoiti
Guruhlarda ishlashga mos auditoriya
 
Monitoring va baholash 
Og’zaki nazorat, savol-javob, o’z-o’zini 
nazorat qilish, reyting tizimi asosida 
baholash.