Siyosatshunoslikka

66 Ahmedova F.M. 0 ‘zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va
amaliyoti fanidan o ‘quv - uslubiy majmua T.: Toshkent farmatsevtika instituti,
2016.-B.224.
67 0 ‘zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyogi:
Oliy ta’lim muasasalari talabalari uchun darslik. / mas’ul muharrir prof.
I.Ergashev.-T.: 0 ‘zbekiston milliy kutubxonasi nashriyoti, 2005.-B .17.
215

---

3. Demokratiyani joriy etish masalasi: shart-sharoitlar
va to‘siqlar
Jamiyatda demokratiyani qanday joriy etish, uni amalga oshirish 
mexanizmi ayni vaqtda dolzarb sanaladi. Ilmiy adabiyotlarda 
de­
mokratiyani amalga oshirish mexanizmlarining
quyidagi jihatlari 
sanab o‘tilgan:
1. Hokimiyatlaming bo‘linishi funksiyasi - qonunchilik, ijroiya va 
sud.
2. Iqtisodiy, siyosiy-ijtimoiy huquqlaming qonun tomonidan mus- 
tahkamlab qo‘yilishi.
3. Erkin va muntazam davriy saylovlar.
4. Siyosiy qarorlaming ko‘pchilik tomonidan qabul qilinishi va 
bunda ozchilik huquqlarining qat’iy kafolatlanishi.
5. Qonuniy muxolifatning mavjudligi.
Biroq jamiyat hayotini demokratlashtirish uchun muayyan shart- 
sharoitlar mavjud bo‘lishi va yaratilishi lozim. Aks holda demokrti- 
yaning joriy etish imkoniyati mavjud bo‘lmaydi. Demokratiyani 
amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan bir qator iqtisodiy, ijtimoiy, 
madaniy, diniy va tashqi siyosiy shart-sharoitlami sanab o‘tish mum­
kin.
Demokratiyaning iqtisodiy shart-sharoitlari: mulkchilik shakllari 
plyuralizmi, rivojlangan bozor va tovar ishlab chiqaruvchilar raqobati 
mavjudligi, industrial va umuman iqtisodiy rivojlanishning nisbatan 
yuqori darajasi; urbanizatsiyaning yuqori darajasi. Yirik shaharlar 
aholisi boshqaruvning an’anaviy shakllariga moyil bo‘lgan qishloq 
aholisiga qaraganda demokratiyaga ko‘proq tayyor bo‘ladi; ommaviy 
kommunikatsiyaning rivojlanganligi; raqobatli bozor iqtisodiyoti.
Demokratiyaning ijtimoiy shart-sharoitlari: o‘rta sinfga mansub 
aholi sonining ko‘pligi va ijtimoiy plyuralizmning mavjudligi. Ij­
timoiy tengsizlik darajasining pasayishi. Rivojlangan ichki bozor 
va raqobatbardosh mulkdorlar mavjud bo‘lgan mamlakatlarda de­
mokratiyaning shakllanishi muvaffaqiyatli kechadi. Biryoqlama, 
eksportga mo‘ljallangan iqtisodiyot va davlat bilan qo‘shilib ketgan
216

---

monopolistik burjuaziyaga ega davlatlar esa ko‘proq avtoritarizmga 
moyil bo‘ladi.
Demokratiyaning madaniy shart-sharoitlari. Aholining yuqori 
savodxonlik darajasi va faol siyosiy madaniyatning mavjudligi. 
Bilimsiz odamlar odatda siyosat va demokratiya bilan qiziqmaydi- 
lar, natijada turli siyosiy kuchlar nayranglari obyektiga aylanib qo- 
ladilar. M a’rifatlilik va faol siyosiy madaniyat demokratiya uchun 
zarur bo‘lgan siyosatda faol qatnashishni, ayni paytda qonunga, 
ko‘pchilikning qarorlariga bo‘ysunish qobiliyatini aks ettiradi.
Demokratiyaning tashqi siyosiy shart-sharoitlariga quyidagilar 
kiradi: aralashuv; siyosiy ta’sir ko‘rsatish; iqtisodiy ta’sir o ‘tkazish; 
madaniy-axborot ta’siri; yaxshi qo‘shnichilik.
Barqaror demokratiya davlatlarda birdaniga paydo bo‘ladigan ja- 
rayon emas, u tarixan keng ko‘lamli va yaxshi ta ’lim olgan o ‘rta sinf- 
ning shakllanishi orqali yuz bergan. Demokratiyaga o‘tish shu sababli 
asta-sekin va bosqichma-bosqich amalga oshadi. Jahonda demokrati­
yaning keng yoyilishi asosida demokratlashuv jarayonini faqat oldin- 
gan intiluvchi, kengayuvchi tendensiya sifatida qabul qilish noto‘g‘ri. 
Jamiyatda demokratiyaning inqirozga yuz tutish holatlari ham mav­
jud. Demokratiyaga to‘siq bo‘luvchi bir qator omillami sanab o ‘tish 
mumkin:
1. kambag‘allik;
2. ijtimoiy tengsizlik;
3. o‘rta sinfning mavjud bo‘lmasligi;
4. ta’lim darajasining pastligi;
5. neft;
6. qabila-urug‘chilik tizimi;
7. zaif fuqarolik jamiyati;
8. ilgari demokratik tajribaning mavjud bo‘lmasligi;
9. yon-atrofida demokratik davlatlaming mavjud bo‘lmasligi.
Bu yerda neft omilining kiritilishiga sabab G‘arb manbalarida dav­
lat foydasining 60 % va undan ortig'ini neftdan oluvchi 23 davlat 
davlatlar “petrostate” atamasi bilan ataladi. Neft foydasi kam sonli 
insonlar qo‘lida to‘planadi, natijada demokratiyaga zarar yetadi. Shu-
217

---

ning uchun bunday davlatlami to‘laqonli demokratik davlat deb atash 
mushkul. Bu davlatlarda yalpi ichki mahsulotning jon boshiga ulushi 
yuqori. Ammo neft sanoati ko‘pchilikni ish bilan ta’minlay olmaydi. 
Fuqarolar davlatga ish va ijtimoiy yordam bo‘yicha qaram bo‘lib qo- 
ladilar. Oqibatda nisbatan mustaqil, plyuralistik o‘rta sinf shakllana 
olmaydi68.
M a’lum m a’no yuz bergan “Arab bahori”, “rangli inqiloblar”ning 
mohiyatini aynan jamiyatning yuqorida ko'rsatilgan muammolari bi­
lan bog‘liq. 2003-yilda Gruziya, 2004-yilda Ukrainada yuz bergan 
“rangli inqiloblar” borasida Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov 
Toshkentda ’’Nezavisimaya gazeta”sining muxbiriga bergan inter- 
vyusida quyidagilarni ta’kidlab o‘tgandi:
“Nazarimda, bu turdagi inqiloblarda albatta bir necha omillar mav­
jud boTadi. Bu borada G‘arbga asosiy rol ajratilishiga men unchalik 
moyil emasman. Bundan ham muhimroq bir omil borki,u ham bo‘Isa, 
qator yillar davomida mamlakatda asta-sekin to‘planib boradigan ich­
ki norozilik kayfiyatidir. Ikkinchi omil esa, davlatning ijtimoiy-iqt- 
isodiy sohadagi siyosatiga bog‘liq. Shuningdek, hukumatning aholi 
bilan aloqasi qanchalik mustahkam ekani, ular o ‘rtasida muloqotning 
mavjud yoki yo‘qligi ham g ‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi.