O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

7. BIRINCHI JAHON URUSHI DAVRIDA TURKISTON
TARAQQIYOTPARVARLARINING ISTIQLOL
UCHUN KURASHI
1910-1914 yillarda Turkiston o ‘lkasida milliy o ‘zlikni anglash 
jarayoni kuchaya boshladi. Mustamlaka m a’muriyati idoralari 1911 
yilda Farg‘ona viloyatida «idora tartiblariga va jam oat osoyishtaligiga 
qarshi kurashdan guvohlik bemvchi» 833 ta, 1913 yilda 1220 ta 
«jinoiy ish» qayd etganlar. Sirdaryo viloyatida esa shunday ayblar 
bilan 1911 yilda 3487 kishi, 1913 yilda esa 5494 kishi javobgarlikka 
tortilgan. Bu raqamlar mahalliy xalq o ‘rtasida mustamlakachilik zulmi 
va istibdodiga qarshi kurash muttasil o ‘sib borganligini ko‘rsatadi.
1912 yili Toshkent yaqinidagi Troiskiy lagerida turgan sapyorlar 
qo‘zg‘aloni bostirilgach, general-gubemator uning mahalliy aholiga 
ta’siridan cho'chib, viloyat harbiy gubematorlariga «Andijondagiga 
o ‘xshash chiqishlarga y o ‘l qo‘ymaslik uchun» keskin choralar 
ko'rish zamrligini buyurgani ham o ‘lkadagi ozodlik harakatida 
ko‘tarilish kayfiyatidan darak berar edi. Samsonov 1898 yilgi Andijon 
qo‘zg‘alonini eslagani va ana shunday ozodlik chiqishlarining 
bo‘lishidan cho‘chiganida katta asos bor edi. Maxfiy polisiya 
ayg‘oqchilari joylarda ishchilar harakatiga yangidan tashkil topayot- 
gan sosial-demokratlar va eserlar bosh-qosh b o ‘layotgani hamda 
mahalliy aholi o ‘rtasidan etishib chiqqanjadidlar faoliyatining «zararli
‘0 ‘zR MDA, 1-jamg‘arma, 12-ro‘yxat, 1 -ish, 80-varaq.
499
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ta ’siri» haqida axborotlar yuborgan. Siyosiy razvedka Turkiston 
o ‘lkasida «Yosh sartlan>, Buxoroda «Yosh buxoroliklar», Xivada 
«Yosh xivaliklar» deb atalgan tashkilotlardagi jadidlar rahbarlari 
bilan astoydil shug‘ullana boshladi.
Turkistondagi rus maxfiy siyosiy razvedka va kontrrazvedkasi 
«Turkiston rayon muhofaza bo‘limi» (TRMB) deb bejiz atalmagan. 
U chindan ham o ‘lkadagi rus mustamlaka tuzumining muhofazachisi
- imperiya hukumatining Turkistondagi sergak qo‘riqchisi edi. Uning 
arxivida o ‘lkaning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotining 
barcha sohalari keng qamrab olingan va hamma katta-kichik voqealar 
o ‘z aksini topgan hujjatlar to ‘plangan. Turkiston o ‘lkasining 1914— 
1917 yillardagi ahvolini yoritishda TRMB materiallari tadqiqotchi 
uchun qimmatli manba b o ‘lishi mumkin.