O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Shamsutdinov R., Sodiqov H.
Stalinni cho'chitgan yigit. «Turkiston», 1999 
yil 18 dekabr.
20 ‘zR MDA, 3-jam g‘arma, 1-ro‘yxat, 31 -ish, 2 0 -2 1 -varaqlar.
30 ‘zR MDA, 3-jam g‘arma, 1-ro‘yxat, 31-ish, 68-varaq.
522
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

gubemator mahkamasi, Turkiston rayon muhofaza b o iim i hujjatla- 
rida ko‘rsatilishicha, Turkistonning harbiy-siyosiy doiralari jadid- 
laming «Taraqqiyparvarlar» firqasining aholiga ta’siridan xavfsirab, 
uning faoliyatini to ‘xtatishga qaror qilishgan.
1917 
yil 31 yanvarda TRMB boshlig‘i o ‘rinbosari podpolkovnik 
Rozalion-Soshalskiy Farg‘onaga kelib, harbiy gubemator mahkama- 
sidagi hujjatlar bilan tanishdi. Tez orada o ‘ziga «Taraqqiyparvar» 
nomini qo‘ygan Andijondagi uyushma faoliyati haqida jinoiy ish 
qo‘zg ‘aldi. Xuddi shu vaqtda inqilobiy mazmundagi o ‘zbek tilida 
tarqatilgan varaqalar chor m a’murlarini g‘oyat tashvishga solgan edi. 
Bu varaqalami yozishda va tarqatishda 50 dan ortiq jadidlar gumon 
qilindi.
«Taraqqiyparvarlar» asta-sekin inqilobiy harakatga qo‘shilib 
ketayotganliklari endi ravshan bo‘lib qolgan edi. TRMB boshlig‘i 
polkovnik M. Volkov 1917 yil fevral oyida general-gubematorga 
«Taraqqiyparvarlar» firqasi ishi b o ‘yicha ishga kirishganini va 
o‘rinbosari podpolkovnik Rozalion-Soshalskiyni 7 fevralda Andi- 
jonga yuborganini m a’lum qildi. Shu bilan birga Kuropatkinning 
Ubaydullaxo‘ja va boshqa firqa a ’zolari va rahbarlarini jinoiy 
faoliyatda ayblab o ‘lkadan surgun qilish haqidagi buym g‘i ijro uchun 
qabul qilinganini m a’lum qildi1.
Oxiri, Kuropatkin o ‘ta shovinist generallar va zobitlaming 
siquviga dosh berolmay, mardikorlikka safarbarlikni uyushtirishda 
adolatli ish ko‘rgan jadidlam i sudga berdi. Ammo Turkiston o ‘lkasi 
tarixida kutilmagan voqea yuz berdi. Toshkent okmg sudi o ‘z 
kasbdoshi, ishonchli vakil-advokat Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jaev 
va uning safdoshlari ustidan qo‘zg ‘atilgan jinoiy ish va chiqarilgan 
hukmni bekor qildi. Buning ustiga Petrogradda «Taraqqiyparvarlar» 
firqasiga xayrixoh Davlat Dumasi musulmon fraksiyasi a ’zolari ichki 
ishlar vazirligidan bu ish uchun maxsus tushuntirish talab qildilar.
Jadidlar xususida, umuman ulaming 1916 yilgi qo‘zg‘alonda 
ishtirok etganligi xususida sho‘rolar davrida noto‘g ‘ri fikrlar yurardi. 
Ulaming 1916 yil qo‘zg ‘alonida ishtiroki yo‘q va milliy burjuaziya 
podshoh Rossiyasi tarafida turganlar, degan fikr mustahkam o ‘mashib 
qolgan edi. Hatto bir vaqtlar o'zlari jadidchilikka mansub b o ‘lib, shu 
harakatdan o ‘sib-ulg‘ayib chiqqan b a’zi bir rahbarlar ham jadidlam i 
qoralash, ayblash yo‘lini tutganlar2.
1 
Sodiqov H., Shamsutdinov R., Ravshanov P.
Peterburgni gangitgan yoshlar. 
«Turkiston» gazetasi, 1999 yil 24 iyul.
2Shamsutdinov R.
Jadidchilik: haqiqat va uydirma. «M uloqot», 1991 yil, 11-12 
sonlar.
523
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Jadidlami bu xilda ayblash 30-yillarda ham davom etdi. 1932 yili 
Toshkent shahar partiya konferensiyasida VXP(b) M K 0 ‘rta Osiyo 
byurosi kotibi N. Ya. Bauman o ‘z m a’ruzasida jadidlar masalasiga 
to ‘xtalib, Fayzulla X o‘jaev va Abdujabbor Abdurahmonovlaming 
0 ‘rta Osiyodagi inqilobiy harakat masalasidagi asarlarini tabriklab, 
F. X o‘jaevning o ‘z davrida jadidchilikni ideallashtirib, millatchilik 
xarakteridagi «xatolari»ni ham alohida ta’kidlagan. Shunda F. X o‘jaev 
mutlaqo rasmiy y o i tutishga majbur b o iib , «jadidchilik va uning 
tutgan roliga kelsak, o ‘zining sinfiy mohiyatiga к о ‘ra jadidlar savdo 
hamda tu g ilib kelayotgan sanoat burjuaziyasi vakillari, shuning 
uchun ham ular kapitalistik islohotlar doirasidagi talablardan nariga 
o ‘ta olmas edilar»1, deb yozishga majbur b o id i.
Lekin, milliy buijuaziya va uning mafkurasini ifodalovchi jadid­
lar 1916 yil qo‘zg‘alonida chorizm tarafida turgan, qo‘zg ‘alonchilarga 
xayrixoh emas edilar, degan fikrlami rasmiy hujjatlar rad qiladi. 
0 ‘zbek milliy buijuaziyasining vakili andijonlik Mirkomilboy 
M irm o‘minboevning Q o‘qon va M arg ilo n shaharlari mingboshi- 
larini xalqni qo‘zg‘alonga da’vat etish zarurligi haqida yozgan 
xatida shunday satrlar bor: «Shahringizdagi aholi va boylaming 
mardikorlik siyosatiga qarshi chiqishlarini ayting. Rossiyaning 
ahvoli juda tang, shuning uchun hech narsadan qo‘rqmanglar. 
Hammangiz bir yoqadan bosh chiqarib ish yuritsangizlar, mardikor 
olinishiga qarshi qo‘z g ‘alon ko‘tarilishi oson. Hozirgi vaziyatda 
hukumat amaldorlariga pul bersa bas, hamma ishni bitiradilar. 
Mening xaloyiqni qo‘zg ‘alonga undash harakatim bilinib, tekshiruv 
o ‘tkazilganda 150 ming rubl berib o ‘zimni saqlab qoldim. Shu bois 
sizlar ham xavotirlanmay harakat qilaveringlar»2.
Jadidlar Nikolay II ning 1916 yil 25 iyundagi farmonini 
bekor qilish va butun o ‘lkada birdaniga isyon k o ‘tarish g ‘oyasini 
ilgari surganlar. Yosh buxoroliklaming sardorlaridan Usm onxo‘ja 
P o ia tx o ‘ja o ‘g ii , yosh xivaliklar rahbari Paxlavon Niyozhoji, 
Turkiston jadidlari peshqadamlari M ahm udxo‘ja Behbudiy, M unaw ar 
qori Abdurashidxon o ‘g i i va boshqalar o ‘lka xalqini qo‘zg ‘alonga 
d a’vat etganlar, joylarda aholi yig‘inlarini o ‘tkazganlar, o ‘ta mudhish 
farmonni bekor qilishni qat’iyan talab qilib chiqqanlar.
1 «Qizil 0 ‘zbekiston», 1936 yil 3 avgust, №117 (3634). 20-yillarda boshlanib 
ketgan jadidlam i tanqid qilish kam paniyasi 30-yillardagi qatag‘on davriga ulanib 
ketdi. 30-yillar va 80-yillar oxirlariga qadar bir 0 ‘zbekistonda emas, butun Ittifoqda 
jadidchilik fanda buijua millatchiligiga sinonim b o iib keldi. 1916 yilgi qo ‘zg ‘alon 
tarixini tadqiq etgan olim lam ing ayrim lari bu qo ‘zg ‘alonda «jadidlar xoinligi»ni 
alohida sarlavha ostida k o ‘rsatishgacha borib yetdilar.