10-ma’ruza (2 soat) 16-mavzu: Zilzila va undan ogohlantirish, muhofazalanish tadbirlari

Seysmologiya 
instituti
tashkil qilindi. Institutning asosiy ilmiy yoʻnalishlaridan biri Z.larning 
tabiatini, u sodir boʻladigan muhit xususiyatlarini, Z.larning darakchilarini 
oʻrganish va uni bashorat (prognoz) qilish usullarining nazariy asoslarini yaratish 
deb belgilanadi. Z.ni bashorat qilish borasida Oʻzbekistonda muhim natijalarga 
erishildi. Jumladan, kuchli Z.larni bashorat qilish boʻyicha ishonchli va istiqbolli 
yangi usullar yaratildi, ularning nazariy va amaliy asoslari ishlab chiqildi. Bu 
usullar majmuini qoʻllash asosida Oʻzbekiston hududi va yon atrofdagi hududlarda 
boʻlib oʻtgan bir necha kuchli Z.larni oldindan aytishga muvaffaq boʻlindi. Mac, 
1976-y. 17-maydagi Gazli, 1978-y. 1-noyabrdagi Olay, 1984-y. 18-fevraldagi Pop 
zilzilalari oldindan aytilgan. 
Yer yuzida roʻy bergan kuchli zilzilalar jumlasiga Lissabon (1755), Kaliforniya 
(1906), Ashxobod (1948), Chili (1960), Tokio (1923), Xitoy (1976), Spitak 
(Armaniston, 1988), Zaysan (Qozogʻiston, 1990), Suusamir (Qirgʻiziston, 1922) 
lar va Oʻzbekiston qududida esa — 838—839-y.larda Fargʻonada, 942-y.da 
Buxoroda, 1208—1209-y.larda Urganchda, 1490-y.da Samarqandda, 1494-y.da 
Namanganda, 1620-y.da Axsikentda, 1902-y.da Andijonda, 1921 — 1922-y.larda 
Buxoro va Samarqand yaqinida, 1927-y.da Namanganda, 1868, 1924, 1938, 1966-
y.larda Toshkentda, 1976, 1984-y.larda Gazlida boʻlgan zilzilalarni kiritish 
mumkin. 
Zilzila - tabiatda sodir bo`ladigan eng xavfli hodisalarning biridir. Zilzila 
yuzaga keladigan iqtisodiy zarar va insonlar halokati bo`yicha tabiiy ofatlarning 
ichida birinchi o`rinni egallaydi.
Yer po`sti anchagina yupqa bo`lib, Yerni okean ostida 5-10 km, quruqlikda 75-85 
km. gacha qoplaydi. Yer po`sti qattiq qatlam bo`lib, plitalar deb ataluvchi bir 

---

nechta bo`laklarga bo`lingan. Yer po`sti ostida kuchlar harakatda bo`lib, u 
plitalarni bir yilda bir necha santimetrga siljitadi. Plitalar harakatidagi 
nomuvofiqlik tosh yotqiziqlarning yorilishiga olib keladi. Bo`linish plitalar 
harakati natijasida hosil bo`ladigan kuchlanishning oshib borishi natijasida yuz 
beradi. 
Yoriqning oldingi chekkasida jarayon rivojlangan sari tog jinslaridan 
energiya ajralib chiqadi. Energiyaning bir qismi atrofga seysmik to`lqinlar tarzida 
tarsaladi. Bu to`lqinlar yer yuzasiga yetib borgach, yer tebranishlarini keltirib 
chiqaradi. Bu tebranishlarni bizzilzila deb ataymiz. 
Har qanday uzilish yoki bo`linishda bo`lganidek, zilzila qandaydir bir joyda 
boshlanadi va atrofga tarqaydi. Bulinish boshlangan joy gipotsentr (zilzila 
uchog`i), yer yuzasining gipotsentr ustidagi nuqtasi epitsentr deb ataladi. Yer 
yuzasidan gipotsentrgacha bo`lgan masofa o`choq chuqurligi deyilib, u bir necha 
km. dan bir necha yuzlab km. ga yetadi. 
Zilzila sodir bo`lishini uning ayrim belgilaridan sezish mumkin. Masalan, 
avval sezilmagan gaz hidi sezilishi, kush va uy hayvonlari bezovtalanishi, yaqin 
joylashgan elektr simlari uchqunlanishi kabi belgilar zilziladan darak berishi 
mumkin. 
Zilzila vaqtida siz bilan nima bo`lishi mumkinligi siz zilzila uchog`idan 
qanchalik 
uzoqda 
turganligingizga, 
tebranishlar 
muddatiga, 
binolar 
konstruksiyalarining mustahkamligiga, poydevor va shu bino turgan tuproqning 
xususiyatlariga va boshqa bir qator omillarga bog`liq. 
Zilzila xavfli oqibatlarga olib keladi. Zilzila ro`y berganda binolar, 
inshootlar buzilishi va vayron bo`lishi, to`g`onlar va suv yo`llari yorilishidan suv 
bosishlari, neft omborlariga shikast yetishi va gaz quvurlarining yorilishidan 
yong`inlar chiqishi, binolar ichidagi va tashqarisidagi buyumlar tushib ketishi, 
transport vositalari va kommunikatsiya tizimlari, energiya va suv ta‘minoti 
tarmoqlari, kanalizatsiya quvurlari shikastlanishi, yadro reaktorlaridagi radioaktiv 
moddalar chiqib ketishi mumkin. 
Odamlar yuzlab yillar avval ham zilzila kattaligini uning keltirgan zarariga 
qarab aniklashga harakat qilganlar. Biz bugun ma‘lum bir joyda keltirilgan zarar 
darajasinizilzila kuchi deb ataymiz va uni ballarda ulchaymiz. Zilzila kuchi aniq 
bir joyda zilzilaning keltirgan zarar darajasi bilan belgilanadi. Zilzila kuchi 
Merkallining 12 balli shkalasi yordamida ulchanadi. Vatanimizda bu shkalaning 
bir turi «MSK-64» shkalasi qo`llaniladi. Zilzilaning «MSK-64» shkalasi bo`yicha 
bo`lishi mumkin bo`lgan kuchining qisqacha tavsifini keltiramiz.