Nafas shodmonov o‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi

Tangrikla – 
qadimgi turkiy tilda 
Tangri 
so‘ziga -k+la qo‘shimchasini 
qo‘shish bilan yangi so‘z yuzaga keldi. Tangri – ot; -la harakatni bildiruvchi so‘z 
yasovchi qo‘shimcha bo‘lib, Tangriga yolvor, Tangriga tovba qil ma’nosini beradi. 
Turkiy xalqlar adabiyotida insonning tangriga tavba-tazarrusi ifolangan she’rlar va 
katta hajmli asarlar ham yaratilgan. Bunday mazmundagi asarlar 
tangrikla – 
tovbanoma janri namunasi hisoblanadi.
Albatta, bu janrlar nazariy asoslanib rasmiylashmagan. Shunga qaramay, o‘z 
davrining ijodkorlari ularning shakl va mazmuni hamda talablari haqida tasavvurga 
ega bo‘lgani adabiy yodgorliklarda o‘z ifodasini topgan. 
Mifologiya. 
Olimlar ko‘pincha mif va afsonalarning yaratilishini ibtidoiy 
odamlarning tabiat sirlarini bilmasliklari, ojizliklari, ijtimoiy nochorliklari va orzu-
istaklari ifodasi sifatida izohlaydilar. Lekin miflarga bunday ta’rif berish jahon 
adabiyotshunosligida mutlaqlik kasb etmaydi. Masalan, XIX asr boshida 
Yevropada vujudga kelgan mifologik maktab ilmiy yo‘nalishi, XX asrda G‘arb 

---

42 
adabiyotshunosligida paydo bo‘lgan ritual-mifologik tanqid metodi yuqoridagi 
qarashlarni inkor etgan edilar. 
Mifologik maktab ilmiy yo‘nalishiga F.SHelling, A.Shlegel, F.Shlegel kabi 
mutafakkirlarning estetik ta’limoti falsafiy asos bo‘lib xizmat qilgan. Bu yo‘nalish 
namoyandalarining fikriga ko‘ra, “mif har qanday san’atning vujudga kelishida 
zaruriy shart, asos” (SHelling), “poeziyaning yadrosi, javharidir” (F.Shlegel). Aka-
uka Y.Grimm va V.Grimmlar ham bu yo‘nalishda faoliyat ko‘rsatib qanday 
muvaffaqiyatlarga erishganlari ma’lum. Ular jahon xalqlari ertaklarini to‘plash va 
yangilarini yozish barobarida 1835 yildi nashr qildirgan “Olmon mifologiyasi” 
asari bilan mifologik maktab yo‘nalishining nazariy asoslarini takomiliga 
yetkazdilar. 
Ritual-mifologik tanqid metodi vakillari esa miflarning kelib chiqishini, 
asosini bilimsizlik, ojizlik va notovonlikka emas, balki rituallarga bog‘lab 
tushuntiradi. Ularning fikricha, barcha adabiy hodisalar ritual-mifologik asosga 
tayanadi. 
Mazkur yo‘nalish va metodlar keyingi olimlar tomonidan rad qilindi. Lekin 
bunday nazariyalar miflarga o‘ziga xos yangi nuqtai nazardan yondashish 
mumkinligini ko‘rsatib berdi. 
Ba’zi olimlarning fikriga ko‘ra, mif tom ma’noda so‘z san’ati hodisasi emas, 
ya’ni haqiqiy adabiy hodisa bo‘la olmaydi. Biroq bu fikrni ham mutlaqlashtirib 
bo‘lmaydi. 
Chunki, 
birinchidan, 
mif 
avvalo 
adabiy 
hodisa, 
u 
adabiyotshunoslikning tekshirish obyekti. Mif bilan falsafa, arxeologiya, tarix, 
etnografiya va til tarixi kabi fanlar ham shug‘ullansa-da, ular mifologiyadan o‘z 
mavzulari chegarasida foydalanadilar. YA’ni mazkur fanlar uchun ma’lum bir yoki 
bir necha mifdagi qarash, fakt, ma’lumotgina ahamiyatli. Adabiyotshunoslik 
miflarni har tomonlama va ma’lum tizimlilikda o‘rganadi. 
Ikkinchidan, mifda ramziy va majoziy obrazlar orqali fikr yuritiladi. Ramz va 
majoz esa ijodkorona yondashuvsiz va so‘z san’atisiz yaralmaydi. 

---

43 
Ma’lum bir mifning yaralishi muayyan muddat, davrni talab qiladi. Biror 
avlod yoki guruhgagina xizmat qilish bilan chegaralangan adabiy to‘qima mif 
darajasiga ko‘tarila olmaydi, u bir necha avlodlar tomonidan e’tirof etilishi va 
tildan tilga ko‘chishi hamda bir necha talqinga yaroqli bo‘lishi shart. 
Miflar insoniyat badiiy ijodi tarixining ilk bosqichiga oid hodisa bo‘lgani 
uchun unga bugungi badiiy ijod hodisasi talablarini qo‘yib bo‘lmaydi. Ularda 
badiiy tafakkur shakllanishining unsurlari bo‘lishining o‘zi ularga adabiyot tarixi 
materiali sifatida yondashish uchun yetarlidir. Markaziy Osiyo xalqlari orasida 
tarqalib, tarixiy manbalardan o‘rin olgan miflarga yondashishda ana shu holatlarni 
inobatga olish lozim. 
Markaziy Osiyo xalqlari tomonidan har xil g‘oya va maqsadlar bilan yuzlab 
afsonalar to‘qilgan. Ularning aksariyati yunon tarixchilarining asarlarida zikr 
etilgan. Jumladan, Gerodotning «Tarix» kitobida skiflarning birinchi ajdodlari 
dunyoga kelishi bilan bog‘liq bir necha afsonalar keltirilgan.