Актуальные научные исследования в современном мире iscience. In. Ua

«MODERN SCIENTIFIC CHALLENGES AND TRENDS»
 
SCIENCECENTRUM.PL 
ISSUE 3 
ISBN 978-83-949403-3-1 
165
yasalishida turkiy ti
llar yasalishi tizimining o‗rni bo‗lmagani bois sodda so‗z sifatida 
baholanishi to‗g‗ri bo‗ladi. Tarkibiy tahlil natijasidagina ularning aksariyati yasama 
ekani oydinlashadi. Arabiy o‗zlashmalarning tarkibiy tahlilini esa arab tilining 
ishtiqoq (flеksiya) qonuniyatlariga asoslanmasdan turib amalga oshirish mumkin 
emas. Manbalardagi arabiy o‗zlashmalarni bu tarzdagi tahlili Xorazm kitobat 
dostonlarida o‗zlashmalarning qo‗llanish sababi, xalq ijodkorlarining sinonimlardan 
foydalanish mahorati kabi jihatlarni yoritishga xizmat qiladi.
Arabiy so‗zlarning tarkibida o‗zakning qanday xaraktеr (masalan, undoshlar 
soni, ularning takroriy yoki takroriy emasligi)da ekanini hisobga olish muhimligi bois 
ularning tarkibiy tahlilini quyidagi shaklda amalga oshirish maqsadga muvofiq:
Arabshunoslikda hamza ishtirok etmagan yoki bir xil undosh ikki marta 
takrorlanmagan fe‘llar sahih fe‘llar hisoblanishi qayd etiladi. Ular arab 
grammatikasiga oid qo‗llanmalarda sahih fe‘l, to‗g‗ri fe‘l tеrminlari bilan ifodalangan. 
Xora
zm kitobat dostonlarida sahih o‗zaklar asosida yasalgan so‗zlarning aksariyatini 
uch undoshli fe‘l masdarlarining turli vaznlarida hosil bo‗lgan shakllari tashkil etadi, 
shuninglеk, sulosiy (uch undoshli) o‗zak asosida shakllangan boshqa ayrim 
boblarga tеgishli birliklar ham mavjud.
Arab tilidagi fe‘llarning asosiy qismi uch undoshli ekani ma‘lum. Bunday 
fe‘llarning masdarlari ma‘lum bir vazn (qolip)ga bo‗ysunmaydi. Ularga Xorazm 
kitobat dostonlari lug‗at fondidan ayrim misollar kеltiramiz: 
Fu‘l qolipi. Masalan, qurbon so‗zining o‗zagi bo‗lgan qurb so‗fiy adiblar 
ijodida irfoniy ma‘no kasb etgani ko‗rinadi: Abu Ja‘far ayttiki, bu‘d va yirog‗liqdur. 
Boshin yеrga qo‗ydi. Ham ul aytti, bu‘d va yirog‗liqdur,.. (Alishеr Navoiy).
Qurb so‗zi ham o‗z antonimi bu‘d bilan aynan bir qolipda hosil bo‗lgan bo‗lib, 
―yaqinlashmoq, yaqin bo‗lmoq‖ mazmunidagi qaruba yoki qariba fe‘lining masdari 
sanaladi.
Qurbon o‗lam qoshlaringga, ko‗zingga,
Dol bo‗yingga, qomatingga, yuzingga,
Sadqa bo‗lsin shirin jonlar so‗zingga,
Qo
ndir labingdagi bola sеvdigim. 2 // 31.
Sanga payvastadir joni jahonim, Sansan toji sarim, ruhi ravonim,
Sanga qurbon bo‗lsin bu shirin jonim, Yo‗lingda fidodir bu jon
G‗aribim. 2 // 34. 
Bahr so‗zining tarkibiy tahliliga nazar solsak, eski o‗zbеk tili uchun ham, 
hozirgi o‗zbеk adabiy tili uchun ham tub so‗z sanalsa-da, arab tili ichki flеksiya 
(ishtiqoq) qoidalariga yasalish uchun asos bo‗lgani sababli mushtaq, ya‘ni yasama 
sanaladi. Arab xalqining turmush tarzi va somiy xalqlar yashab kеlayotgan hudud 
gеografiyasini hisobga olsak, bu so‗zning o‗z o‗zagi ―hayron bo‗lmoq, cho‗chimoq, 
hurkmoq‖ (2.46) bilan qandaydir mantiqiy bog‗liqligi borligini sеzamiz. Eski o‗zbеk 
tiliga ham ―daryo‖, ―katta daryo‖, ―dеngiz‖ ma‘nolarida o‗zlashgan ushbu so‗z arab 
tilida 
ko‗chma ma‘noda umuman ―kеnglik‖, ―erkinlik‖ mazmunlarini kasb etganini shu 
o‗zak asosida ―ozod (cho‗ri bo‗lmagan) ayolning qizi‖ ma‘nosidagi ―bahira‖ so‗zida 
ham ko‗ramiz. Uning arab tilidan o‗zlashgan ―okеan‖ ma‘nosi hozirgi o‗zbеk tilida 
poetik nutqda b
o‗lsa ham ishlatiladi: ―Bir yonda lojuvard Bahri Muhit bor‖. 
(A. Oripov).

---