№1-laboratoriya ishi aktinometr yordamida nuriy energiyani o‘lchash

Termoelektrik aktinometrning tuzilishi va ishlash prinsipi:
To‘g‘ri radiatsiya oqimini o‘lchash 
uchun pironometrlar va aktinometrlar ishlatiladi. Quyosh radiatsiyasi oqimi absolyut va nisbiy 
usullar bilan o‘lchanadi. 
Absolyut asbob (masalan, pironometr) bilan to‘g‘ri quyosh radiatsiyasini o‘lchashda 
radiatsiyani qabul 
 
qiluvchi birlik sirt (1 sm
2
) ning vaqt birligi (1 min) da olgan issiqlik miqdori (kall) bilan, 
ifodalanadi. 
Nisbiy asbob (masalan, termoelektrik aktinometr) da esa o‘lchash natijalari nisbiy birlikda 
hisob qilinadi 
Har bir aktinometrning o‘tkazma koeffitsienti oldindan pironometr yordamida topilib, 
mazkur aktinometrning tekshirish guvohnomasida berilgan bo‘ladi. 
To‘g‘ri quyosh radiatsiyasini o‘lchashda eng ko‘p tarqalgan nisbiy asbob termoelektrik 
aktinometrdir. Termoelektrik aktinometrlarning tashqi ko‘rinishi 3-rasmda ko‘rsatilgan. 
Aktinometrning ishlashi uchun termoelektrik effekt asos qilib olingan. 
1-rasm. To‘g‘ri quyosh radiatsiyasini o‘lchashga mo‘ljallangan aktinometr qurilmasi GSA-1 
tipdagi galvanometrga ulangan. 
Ma’lumki, ikki xil metall o‘tkazgichning uchlarini o‘zaro kavsharlab, berk elektr zanjir hosil 
qilincha, bu uchlarning temperaturasi bir-biridan farq qilganda zanjirdan oz miqdorda tok o‘tadi. 
Bu asbob termoelement yoki termopara deb yuritiladi. Bu asbob termoelement yoki termopara 
deb yuritiladi. Berk zanjirda kattaroq qiymatli tok olish uchun ko‘p sonli termoparalar ketma-ket 
ulanadi. 
Termoelektrik aktinometrning asosiy qismlari: termobatareyali yutgich, ichiga 
termobatareyali disk joylashtirilgan trubka va shtativdan iborat. Aktinometrning asosiy qismi-
termobatareyali yutgich quyidagicha tuzilgan: manganin va konstantan poloyakalarning ketma-
ket ulanishidan hosil qilingan termobatareya yulduzcha shaklida joylashtiriladi. Barcha toq sonli 
kavsharlangan uchlar termoyulduzcha markazi atrofida, juft sonli uchlar esa chetda o‘rnatiladi. 
Toq sonli kavsharlar markazdagi qoraytirilgan kumush diskning teskari tomoniga shellak (ishqor 
laki) surkalib, yopishtirilgan papiros qog‘ozi ustidan o‘rnatiladi. 
Termoyulduzchaning juft sonli kavsharlari esa halqaning ustiga shellak surkalib unga 

---

yopishtirilgan papiros qog‘ozi ustidan o‘rnatiladi. Natijada termobatereya kumush diskdan va mis 
halqadan elektr jihatdan izolyasiyalangan bo‘ladi. Aktinometrdan foydalangan vaqtda 
termoyulduzchaning ikkala uchi GSA-1 tipdagi galvanometrga ulanadi. 
Aktinometr trubkasining ochiq uchi ro‘parasiga teskari tomoniga toq sonli kavsharlar 
yopishtirilgan va quyosh nurlari tushadigan tomoni qoraytirilgan kumush disk joylashtirilgan. 
Mis halqa esa trubkaning chetiga quyosh nurlari tushmaydigan qilib joylashtirilgan. Agar 
aktinometr trubkasini quyoshga qaratsak, kumush disk to‘g‘ri quyosh radiatsiyasi ta’sirida isiydi, 
mis halqa esa isimaydi. 
Quyosh to‘g‘ri radiatsiyasining intensivligi qancha yuqori bo‘lsa, issiq va sovuq kavsharlar 
orasidagi temperaturalar ayirmasi ham shuncha katta bo‘ladi. Natijada hosil bo‘lgan termotok 
kattaligi ham quyosh radiatsiyasi intensivligiga to‘g‘ri proporsional ravishda o‘zgaradi. 
Ishni bajarish tartibi 
Termoelektrik aktinometr yordamida to‘g‘ri radiatsiyani o‘lchash quyidagi tartibda olib 
boriladi: 
-
aktinometr termobatareyasining uchlaridan tashqariga chiqarilgan ikkita sim GSA-1 
tipdagi galvanometrning (+) va «S» klemmalariga ulanadi. Bunda galvanometr strelkasining 
nolinchi bo‘limdan o‘ngga og‘ishiga erishish kerak. GSA-1 galvanometrining yuz tomoniga 
joylashtirilgan termometrning ko‘rsatishini yozib qo‘yiladi; 
-
aktinometr trubkasining qopqog‘i olinadi va quyoshga qaratib, termobatareyasi 1-2 minut 
davomida qizdiriladi; 
-
aktinometr trubkasi qopqoq yordamida berkitiladi va 20-25 sekunddan keyin (strelka 
tebranishi to‘xtagach) galvanometrning nol vaziyati aniqlanadi; 
-
trubka qopqog‘i yana olinadi va har 20sek o‘tgandan keyin galvanometr strelkasining 
ko‘rsatishlarini 0,1 bo‘limgacha aniqlikda shkaladan yozib boriladi. Galvanometr strelkasining 
ko‘rsatishlari Nj, N
2
, N
3
, N
4
, N
5
bo‘limlarga teng bo‘lsin. SHu tarzda o‘lchashlarning soni 5 
martadan kam bo‘lmasligi kerak; 
-
trubka qopqog‘i olib qo‘yilgan holdagi o‘lchashlar tamom bo‘lgach, qopqoq berkitiladi va 
20-25 sekunddan so‘ng galvanometr strelkasining keyingi nol vaziyati N
0
aniqlanadi. SHu bilan 
bir seriya o‘lchash tamom bo‘ladi. 
-
galvanometr ko‘rsatishning o‘rtacha nol vaziyati quyidagicha aniqlanadi: 
N
o`rtacha
=(N
0
+N
n
)/2 
trubka ochiq bo‘lganda galvanometr strelkasi ko‘rsatishlarining o‘rtacha qiymati 
aniqlanadi: 
N
o`rtacha
=(N
1
+ N
2+
N
3+
N
4+
N
5
)/5 
-
galvanometr strelkasi ko‘rsatishining tuzatilgan qiymatini olish uchun o‘rtacha qiymat 
N
ga, galvanometr shkalasiga tuzatma ANva galvanometr guvohnomasida berilgan temperaturaviy 
tuzatma AN
t
ni qo‘shib, N
0
ni esa ayrish kerak: