6-mavzu. Korxona faoliyatida biznes rejalashtirish

Tarmoqdagi raqobat 
intensivligi,
ballar
9 
Yuqori 
6 
O’rta 4.5 
Quyi 3 
embrional o’sish yetuklik pasayish
6.2–rasm. Biznes uchun tarmoqning jozibadorligi darajasi. 
–––––
–––––––––––
– 
–––––––––––––––––––––– 
Куйи жозибадорлик 
Ўрта 
жозибадорлик 
Юкори 
жозибадорлик 

---

115 
6.1–jadval. 
Tarmoq muhitini baholash 
Omillar guruhi 
Ekstemal 
ko’rsatkic
h 
Juda ham 
jozibasiz 
Unchalik 
jozibali 
emas 
Neytr
al 
Birmunc
ha 
jozibali 
Juda ham 
jozibali 
Ekstremal 
ko’rsatkich 
Bozor omillari 
Bozor miqyosi 
Kichik 
katta 
Bozorni o’sish sur’atlari va salohiyati 
Past 
yuqori 
Talabning davriyligi 
yuqori 
past 
Talabning mavsumiyligi 
yuqori 
past 
Bahoning ta’sirchanligi (sezgirligi) 
Past 
yuqori 
Ishlab chiqarishning foyda keltirishi 
Past 
yuqori 
Mahsulot differentsiatsiyasi 
Past 
yuqori 
Raqobat omillari 
Teng kuchli raqobatchilarning mavjudligi 
Ko’p 
kam 
Raqobatning intensivligi 
yuqori 
past 
Raqobatchilarning ixtisoslashganligi darajasi 
Past 
yuqori 
Yangi firmalarning tarmoqqa kirishidagi qiyinchiliklari 
Kam 
ko’p 

---

116 
Firmani tarmoqdan chiqib ketishdagi qiyinchiliklari 
Ko’p 
kam 
Bozor ulushining o’zgaruvchanligi 
yuqori 
past 
Integratsiya darajasi (vertikal, gorizontal) 
yuqori 
past 
O’rinbosar tovarlarning mavjudligi 
Ko’p 
kam 
Quvvatlarning yuklanishi 
Past 
yuqori 
Tarmoqqa kirib kelishdagi to’siqlar 
Investitsiyalarga bo’lgan talab 
Kichik 
katta 
Ishlab chiqarish miqyoslarining kattaligidan olingan samara 
(o’zgarmas xarajatlardan iqtisod qilish) 
Past 
yuqori 
Iste’molchilarning ta’minotchilar bilan bog’liqligi 
Past 
yuqori 
Sotish kanallariga chiqish imkoniyatlari 
yuqori 
past 
Xom ashyoga erishish imkoniyatlari 
Oson 
qiyin 
Sotish kanallarining mavjudligi 
Ko’p 
03 
Davlat protektsionizmi 
Kuchsiz 
kuchli 
Ijtimoiy, madaniy, tashkiliy to’siqlar 
kuchsiz 
kuchli 
Tarmoqdan chiqib ketishdagi qiyinchiliklar 
Davlat tomonidan va ijtimoiy cheklanishlar 
Kuchli 
kuchsiz 
Ijtimoiy muammolarning xavfliligi darajasi 
yuqori 
past 
Uskunaning ixtisoslashganligi darajasi 
yuqori 
past 

---

117 
O’zaro strategik aloqalarga bog’liqlik 
yuqori 
past 
Ta’minotchilar bilan o’zaro aloqalar 
Mahalliy ta’minotchilar 
Kam 
ko’p 
O’rinbosar materiallar 
Kam 
ko’p 
Ta’minotchilar o’rtasidagi raqobatning intensivligi 
Past 
yuqori 
Xorijiy ta’minotchilarga chiqish imkoniyatlari 
qiyoin 
oson 
Strategik ittifoqlarni shakllantirish 
Kam 
ko’p 
Ta’minotchilar bilan vertikal integratsiyalashuv darajasi 
Past 
yuqori 
Texnologik omillar 
Texnikaviy yangiliklar darajasi 
yuqori 
past 
Mahsulotning, ishlab chiqarishning murakkabligi 
yuqori 
past 
Patentlar, intelektual mulk 
Ko’p 
kam 
Mahsulotning kapital talabligi va chuqur ilmiy yo’nalishi 
yuqori 
past 
Makroiqtisodiy omillar 
Inflyatsiya 
yuqori 
past 
Valyutaning turg’unligi 
Past 
yuqori 
Ijtimoiy kompensatsiyaning darajasi 
yuqori 
past 
Ishchi kuchining ixtisoslashuvi
Past 
yuqori 
Davlat tomonidan tartibga solish darajasi 
yuqori 
past 

---

118 
Soliqqa tortish 
yuqori 
past 
Davlat tomonidan qo’llab quvvatlash va subsidiyalar 
Kuchsiz 
kuchli 
Xorijiy investitsiyalar va xususiy mulk 
CHeklang
an 
cheklanma
gan 
Ijtimoiy omillar 
Ishlovchilarning intizomi 
Yomon 
yaxshi 
Demografik o’zgarishlar 
Ko’p 
kam 
Kasaba uyushmalarining faolligi 
yuqori 
past 
Ishchilarning rahbariyatga munosabati 
yomon 
yaxshi

---

119 
Yuqorida ta’kidlangan uslub asosida M. Potterning beshta raqobatlashuvchi kuchlar asosidagi 
nazariy qoidalar yotadi. Ular quyidagilar: tarmoq ichidagi raqobat, yangi raqobatchilar tomonidan 
tug’iladigan xavf, o’rinbosar mahsulotlarning mavjudligi, ta’minotchilar va xaridorlarning kuchli 
mavqelari. 
Nazariyaning kontseptual xulosalaridan biri shundan iboratki, eng yirik korxonalar bozordagi 
kattagina ulush bilan bir tomondan va unchalik katta bo’lmagan ixtisoslashgan kichik korxonalar 
ikkinchi tomondan ko’zlagan foydalilik darajasiga erishish uchun imkoniyatga egadirlar. 
Har qanday davlatda biznesning taqiqlangan sohalari (kontrabanda, pornografiya va boshqalar) 
hamda davlat manopoliyasi bo’lgan faoliyat turlari (qurol–yarog’, zaharli kimyoviy moddalar, 
narkotik moddalar) mavjud bo’ladi. 
Ko’plab tadbirkorlar uchun u yoki bu tarmoqqa kirib borishda iqtisodiy va boshqa turdagi to’siqlar 
yuzaga kelib, ular odatda boshlang’ich kapital darajasining yuqoriligi, kiritilgan mablag’larning 
o’zini qoplash muddati uzoqligi va foyda olishdagi noaniqliklarga bog’liq bo’ladi. 
SHuningdek, tadbirkorlik faoliyatining davriylik (o’sish turg’unlik, pasayish) ta’siriga uchrashi 
sababli yuzaga kelgan bozor kon’yunkturasini ham hisobga olish lozim. 
Biznesni rejalashtirishni muvaffaqiyatli amalga oshirishda bozorni to’g’ri aniqlashdan tashqari 
uning hali egallanmagan yoki raqobatchilar tomonidan to’liq foydalanilmagan qismini topish ham 
muhim ahamiyat kasb etadi. Ya’ni ma’lum bir iste’molchilarga yo’naltirilgan va tadbirkorga o’z 
imkoniyatlaridan samraliroq foydalanish imkoniyatini beruvchi tadbirkorlik faoliyati sohasini 
ifodalovchi «bozor qismi»ni topish muhim. Uning hajmi bozor segmenti sig’imidan kichik bo’lib, 
unda raqobatchilar kam bo’lishi lozim. Bu bozordan joy qidirish va uni egallash jarayonining 
mohiyatini aks ettiradi. 
Ushbu jarayonni iste’molchilar doirasi aniq belgilangan holda faoliyat sohasi miqyosini tanlash 
sifatida belgilash mumkin bo’lib, u muayyan tadbirkorning xususiyatlari va ustunliklariga mos 
keladi.
Bozorni va asosiy raqobatchilarni tahlil qilishda quyidagi masalalarga asosiy e’tiborni qaratish 
lozim: bozor hajmini (sig’imini); bozorning to’yinganlik darajasini; yaqin istiqbolda bozorning 
to’yinganlik darajasi va hajmining o’zgarish tendentsiyalarini; eng istiqbolli sotuv bozorlarini 
aniqlash (6.2–jadval); asosiy raqobatchilarni baholash (6.3–jadval). 
6.2–jadval 
Sotuv bozorlarini baholash 
№ 
Ko’rsatkichlar 
Korxonaga eng yaqin 
shahar 
yoki aholi 
punkti 
100 km masofadagi 
aholi punktlari 
100 
kmdan 
uzoqdagi 
bozorlar 
1 Talab darajasi 
2 Talabni qoniqtirish darajasi 
3 Raqobat darajasi 
4 
Mahsulotni 
xarid 
qilishga 
tayyor iste’molchilar salmog’i 

---

120 
6.3–jadval 
Raqobatchilarni baholash va tahlil qilish 
№ Raqobatchilar tavsifnomasi 
Asosiy raqobatchilar 
Birinchi 
Ikkinchi 
1 
Sotuv hajmi, natural ko’rsatkichlar 
2 
Bozorda egallagan ulushi, % 
3 
Narx darajasi 
4 
Moliyaviy holat (rentabellik) 
5 
Texnologiyalar darajasi 
6 
Mahsulot sifati 
7 
Reklama xarajatlari 
8 
Tashqi ko’rinishning jozibadorligi 
9 
Korxona faoliyat ko’rsatayotgan vaqt, yil 
Qisqa xulosalar 
Korxona iqtisodiyotning asosiy bo’g’ini va bozorning asosiy sub’ekti bo’lib, jamiyat ehtiyojlarini 
qondiradi va foyda (daromad) olish maqsadida mahsulot ishlab chiqarish, ish bajarish va xizmat 
ko’rsatish uchun tashkil etiladi. 
Korxonaning butun faoliyati rejalashtirish ob’ekti bo’lib, faoliyat xarakteridan kelib chiqqan holda 
korxonaning turli xizmat va bo’limlari tomonidan ishlab chiqiladi. 
Rejalashtirishda miqdor va sifat, natural va qiymat, hajm va solishtirma ko’rsatkichlardan 
foydalaniladi. Bu ko’rsatkichlardan har biri foydali bo’lib, o’ziga xos hisob–kitob uslubiyatiga 
ega. 
Bozor munosabatlari sharoitlarida rejalashtirish majburiydan ko’ra istisno xarakterga ega 
bo’lsada, ayrim ko’rsatkichlarni tartibga solish zarurati bilan hamnafas bo’ladi. Amaliyotda 
tartibga solish ilgari qabul qilingan reja va majburiyatga o’zgartish kiritish bo’lib, barcha hollarda 
korxona faoliyati hamkorlar ishiga zarar yetkazmagan holda asoslab berilishi lozim. 
Rejalashtirish va bashorat qilish ishonchli axborot asoslariga, shuningdek, ishlab chiqarishni 
boshqarish va rejalashtirish jarayonlari bilan shug’ullanuvchi mutaxassislarning chuqur bilimga 
egaligiga tayanishi lozim. 
Muhokama va nazorat savollari 
Rejalashtirish jarayonida korxona tomonidan qanday vazifalar bajariladi? 
Bozor sharoitlarida korxona faoliyatini rejalashtirish avvalgi ma’muriy–buyruqbozlik tizimidan 
nimasi bilan farq qiladi? 
Korxona ishlab chiqarish faoliyatini rejalashtirishning ko’rsatkichlari tizimini asoslab bering. 

---

121 
Ishlab chiqarish faoliyatini tartibga solish nima va u rejalashtirish jarayoni bilan qanday 
uyg’unlashadi? 
Sizningcha, bozor sharoitlarida rejalashtirish jarayoni qanday ko’rinishga ega bo’lishi lozim? 
Qaysi hollarda rejaga o’zgartirish kiritish mumkin? 
Korxona faoliyati rejalarini ishlab chiqishda axborot asoslarining ahamiyati va zaruratini 
tushuntirib bering. 
Ishlab chiqarishni rejalashtirish va tartibga solish jarayonlarini kim yoki qaysi organ boshqaradi? 
Davlat tomonidan tartibga solishning asosiy yo’nalishlarini tushuntiring.