G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

Kartografiya-
Yer yuzasining xaritalarini tuzish, o`rganish va foydalanish 
usullarini o`rganadigan fan. 
Amaliy geodeziya
- xalq xo`jaligining turli tarmoqlarida geodezik ishlarni 
bajarish bilan shug`ullanadi.Amaliy geodeziya o`z navbatida muhandislik 
geodeziyasi va qurilish geodeziyasi tarmoqlariga bo`linadi. 
Muhandislik geodeziyasi
– turli muhandislik qidiruv ishlarida, muhandislik 
inshootlarini loyihalash, qurishda, ulardan foydalanishda geodezik ishlarni tashkil 
qilish va bajarish bilan shug`ullanadi. 
 
1.2. Fanni qisqacha tarixi 
Geodeziya juda ham qadimiy fanlardan biri hisoblanadi.Fan Arabiston, Xitoy, 
Hindiston,O`rta Osiyoda taraqqiy etgan. Masalan,tarixiy yodgorliklardan ma’lum 
bo’lishicha, eramizdan bir necha asrlar avval qadimgi Misrdagi Nil daryosi 
vodiysida dehqonchilik juda rivojlangan bir paytrda, daryo har yili bahor mavsumida 
toshib, sohilda unumdor tuproq qoldirganidan bu yerlarda ekindan yuqori hosil olish 

---

8 
uchun juda qulay sharoit yaratilgan. Suv toshqini sababli yer uchastkalarining 
chegarasi o’zgarib turgan, Misrliklar chegaralarni qaytadan belgilash, unumdor 
yerlarni qismlarga bo’lish va yer o’lchash bilan shug`ullanganlar.Ular yer bo`lishni 
geodeziya
va o`lchashni 
geometriya
deb ataganlar.Geodeziya bilan geometriyaning 
maqsadi bir bo’lgan, shu tufayli bu ikkita fan birgalikda rivojlangan. Keyinchalik 
geodeziya joylarni o’lchash va Yerning kattaligini aniqlash bilan, geometriya esa 
jismlarning fazoviy shakli va o’zaro munosabatini aniqlash bilan shug’ullanadigan 
fanga aylangan. Qadim zamonlarda geodezik o’lchash ishlari yerlarni bo’lishdagina 
emas, balki yirik muhandislik inshootlarini yaratishda va qurishda ham bajarilgan. 
Qadimgi Gretsiya va Misr olimlari Yerning shakli va kattaligini aniqlash ustida ham 
ish olib borganlar. 
Qadimgi grek olimi Pifagor (tahminan eramizdan oldingi 580-500 yillar), yer 
sharsimon bo’lsa kerak, degan fikrni aytib o`tgan. Filosof Aristotel (eramizdan 
oldingi 384-322 yillar) va boshqa grek olimlari esa 
yerning sharsimon ekanligini isbot etishga harakat 
qilishgan. Tarixiy ma’lumotlarga ko’ra, yer sharining 
kattaligini birinchi bo’lib aleksandriyalik olim 
Eratosfen 
(eramizdan 
oldingi 
276-195 
yillar) 
aniqlagan.Yershari kattaligini aniqlashning geometrik 
(geodezik) uslubi gradus o’lchashlar deb yuritilgan. 
Yer shar shaklida deb olinganda, gradus o’lchash1- 
meridianda joylashgan ikki nuqta (1.1-rasm.A va B) orasidagi masofa (D) ni 
geodezik usulda va bu nuqtalar orasidagi markaziy burchak (
∆φ
1
) ni astronomik 
usulda o’lchab, meridianning 1
°
yoyini uzunligini aniqlashdan iborat bo’ladi. Yer 
meridianining 1
°
yoyi uzunligi quyidagi (1.1) formula bilan hisoblaniladi. 
S =
D
∆φ
(1.1)
 
Meridianning 1
°
yoyi uzunligi (S) ma’lum bo’lsa, yer shari radiusini