G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

 
1.1-rasm.1
o
 yoy uzunligini 
aniqlash

---

9 
R =
360°
2π
∙ S
(1.2) 
formula yordamida hisoblab chiqarsh mumkin, S- meridianining 1
°
yoyi uzunligi 
qiymati. 
Geodeziya 
fani 
qadimgi 
zamondamadaniy mamlakatlardan bo’lgan
Arabiston, Xitoy, Hindiston va O’rta Osiyoda 
matematika, astronomiya fanlari bilan bir 
qatorda 
taraqqiy 
etgan. 
Bu 
sharqiy 
mamlakatlarning 
buyuk 
olimlari 
yerning 
kattaligini aniqlash ustida ko’p ish qilganlar. 
Masalan, IX asrning boshlarida arab halifasi 
ma’lum topshirig’i bilan Mesopotamiya tekisligida yer sharining kattaligini aniqlash 
maqsadida gradus o’lchash ishi olib borilgan. Bu ishga Xalid Abdumalik al 
Merverrudi, Ali ibn al Asturlabi va Ahmad ibn al Buhturiy az Zarra rahbarlik qilgan. 
Shu vaqtda ma’mun halifalikining siyosiy va ilmiy markazi Bog’dod shahri 
observatoriyasida ishlayotgan xorazmlik ulug’ matematik va astronom, hozirgi 
zamon algebrasining asoschisi Muhammad ibn Muso Xorazmiy (VIII asr oxiri IX 
asr boshlari) ham qatnashgan. Olimlar o`lchahs ishlari natijasida yer shari 
meridianining 1
°
yoyi uzunligi 52,27 arab miliga (1 arab mili 1973,2 m) yoki hozirgi 
o’lchov birligida 111,8, km ga teng ekanligini aniqlaganlar. Hozirgi ma’lumotlarga 
ko’ra, meridian 1
°
yoyining o’rtacha uzunligi 111,2 km; demak, yuqorida aytilgan 
gradus o’lchash ishlari o’z davri uchun ancha aniq bajarilgan hisoblanadi. 
Yerning kattaligini aniqlash maqsadida o’tkazilgan gradus o’lchashlarda eng 
qiyin ishlardan biri bir-biridan juda uzoq masofada joylashgan ikki nuqta orasidagi 
masofani o’lchash bo`lganligi sababli olimlar shu davrda yer yuzidagi uzoq 
masofani o’lchamasdan turib,Yer shari kattaligini aniqlash usulini yaratish ustida ish 
olib borishgan. Bu usullardan biri balandligi ma’lum bo’lgan tog’ tepasida turib 
gorizontni pasayish burchagini o’lchash yo’li bilan meridianning 1
°
yoyi uzunligini 
aniqlashdir. Bu usuldan birinchi bo’lib IX asrning oxirlarida astronom Abu Tayib 
Sind Ali va o’zbek olimi Abu Rayhon Beruniy (973-1052 yillar) foydalangan. Yer 
shari kattaligini aniqlashda shu usulni qo’llashgan. Abu Rayhon Beruniy