G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

Fazoviy to’g’ri burchakli koordinata tizimi.
Yer ellipsoidi sirtidagi barcha 
nuqtalar uchun yagona tizim hisoblanadi. Bu tizimda Yer ellipsoidining markazi (O) 
koordinataning boshlanish nuqtasi deb, Yerning aylanish o’qi (QQ)-qutbiy o’q (Z), 
bosh meridianning ekvator tekisligidagi kesmasi- abssissa (X) o’qi, bosh meridianga 
perpendikulyar kesma esa ordinata (Y) o’qi deb qabul qilinadi (2.3-rasm).
 
Fazoviy 
to’g’ri burchakli koordinata tizimidan Yer sun’iy yo’ldoshlarini kuzatishda, yer 
yuzidagi geodezik tayanch shoxobchalarni barpo qilishda, koordinatalarni uzoq 
masofalarga uzatishda foydalaniladi. Muhandislik-geodeziya ishlarida fazoviy 
to’g’ri burchakli koordinata tizimi deyarli qo’llanilayotgani yo’q, chunki bu tizimda 
nuqtalar o’rnini aniqlashda juda murakkab formulalar ishlatiladi. 
Astronomik 
koordinatalar.
Yer 
yuzidagi 
nuqtalarning 
astronomik 
koordinatalarini aniqlashda asosiy yuza qilib geoid, koordinata chiziqlari qilib esa 
astronomik meridian va parallel qabul qilinadi. Berilgan nuqtaning astronomik 
meridiani deganda, Yerning aylanish o’qiga parallel qilib o’tkazilgan tekislikning 

---

19 
mazkur nuqtadan tushirilgan shovun chizig’i yo’nalishida Yer yuzasi bilan 
kesishishdan hosil bo’lgan chiziq tushuniladi.
Yer yuzidagi biror nuqtaning astronomik meridiani bilan boshlang’ich deb 
qabul qilingan Grinvich meridiani tekisliklari orasida hosil bo’lgan burchak shu 
nuqtaning astronomik uzunligi deyilib
,
(𝛌)
bilan belgilanadi. Yer yuzidagi biror 
nuqtadan tushirilgan shovun chizig’i bilan ekvator 
tekisligi orasida hosil bo’lgan burchak shu nuqtaning 
astronomik kengligi bo’lib,
(𝛗)
bilan belgilanadi.
 
Geodezik va astronomik koordinatalar tizimlari 
bitta umumiy nom bilan geografik koordinata deb 
yuritiladi. Bunda nuqta koordinatasi astronomik usulda 
aniqlangan deb faraz qilinadi. Geografik koordinataning 
afzalligi yer yuzidagi barcha nuqtalarning o’rni yagona 
tizimda aniqlanishidir.