Sotsial geografiya jumaxanov Sh., Toshpo’latov A

SOTSIAL VA MADANIY GEOGRAFIYA
 Darslik
 
 
32 
ketdi. Ularga tegishli tarzda jami aholining 1/3 va 2/5 qismi tashkil etadi. Katta 
shaharlar ichida aholisining soni 1 milliondan ortiq bo’lgan yirik va juda yirik 
bo’lgan shaharlarni alohida ajratish qabul qilingan. Shunday shaharlarning soni 
XX asr boshida 10 ga teng bo’lgan 80-yillarning boshida 200 dan, 2014-yilda esa 
450 dan oshib ketdi. Mazkur shaharlar ichida “super shahar”lar aholisining soni 5 
mln kishidan ziyod bo’lib, ularning soni 90-yillarda 30 tani, 2014-yilda esa 55 tani 
tashkil etdi. Hozirgi kunda ushbu shaharlarda salkam 0,6 mlrd kishi yoki yer shari 
aholisining 0.9 % dan ortiq qismi istiqomat qilmoqda. 
Uchinchi jihat
shaharlar hududining keskin kengayib, yoyilib ketishi bilan 
bog’langan. Zamonaviy urbanizatsiya jarayoni uchun ayrim shaharlar va 
shaharchalardan shaharlar bilan qishloqlarni o’zida qamrab olgan shaharlar 
aglomeratsiyalarga megapolislarga o’tish ayniqsa xos bo’lmoqda. Shaharlar 
aglomeratsiyalarining o’zagi vazifasini odatda poytaxtlar boshqa muhim sanoat 
markazlari va yirik dengiz portlari bajarmoqda. 
Juda yirik shaharlar aglomeratsiyalari Mexiko, Tokio, Kolkutta, San-Paulu, 
Nyu-York shaharlari atrofida shakllangan, shularning har birida 16 mln dan 30 mln 
gacha kishi istiqomat qiladi. 
9-rasm.
Jahondagi ayrim yirik megolopolislarning joylashuvi

---

SOTSIAL VA MADANIY GEOGRAFIYA
 Darslik
 
 
33 
Hozirgi vaqtda ikki yoki undan ortiq aglomeratsiyalar hududining qo’shilib 
ketishi natijasida urbanizatsiyalashgan rayonlar va zonalar eng muhimi 
megapolislar vujudga kelmoqda. Shular ichida Tokaydo, Bosvash, Sansan, 
ChPITS, Yashil banan megalopolislari alohida ahamiyat kasb etadi (9-rasm).
Urbanizatsiyaning umumiy ko’rsatkichi bilan mamlakat iqtisodiyotining 
rivojlanganlik darajasi va uning tarkibiy tuzilishi orasida ma‘lum aloqadorlik bor. 
Chunonchi, agar urbanizatsiya koeffitsiyenti:

70 – 75 % va undan ortiq bo’lsa, u holda mamlakat sanoat jihatidan 
yuksak darajada rivojlangan industrial; 

50 – 70% bo’lsa milliy iqtisodiyoti industrial-agrar;

30 – 50 % bo’lsa, rivojlanayotgan agrar-industrial; 

30 foizdan past bo’lsa, sust rivojlangan agrar mamlakat holatida 
bo’ladi.
Urbanizatsiya va iqtisodiy rivojlanish o‘rtasidagi munosabatlar kompleks 
bo‘lib, iqtisodiy o‘sish urbanizatsiyaning yuqori darajalarida natija berishi 
mumkin, urbanizatsiyaning yuqori darajalari, o‘z navbatida, iqtisodiy o‘sishni 
yanada kuchaytiradi. Milliy iqtisodiyotdagi har bir sektor iqtisodiy faoliyati tabiati 
urbanizatsiyaga ta‘sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, qishloq xo‘jalik tashkilotlari 
turli urbanistik makon o‘lchamiga, unumdor ekinlar fermer va ishchilarga yaxshi 
foyda keltirib, intensiv fermerlik tizimi mahalliy urbanistik markazlarning keskin 
o‘sishiga olib keladi. Madaniy turmush tarzi turlari afzalliklari urbanizatsiya 
darajasiga ta‘sir ko‘rsatadi. Umuman olganda, iqtisodiy rivojlanish darajalari va 
urbanizatsiya darajasi o‘rtasida qalin bog‘liqlik bor ekan, potensial ta‘sir darajasi 
turli milliy sharoitda turli omillar muhim bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi. Bundan 
tashqari, urbanizatsiya darajasiga ta‘sir qiluvchi omillar bog‘liqligi muhimligi vaqt 
o‘tishi bilan mamlakatni yanada urbanizatsiyalashgan qilib qo‘yadi 
Hozirgi vaqtda urbanizatsiya doirasi rivojlangan mamlakatlarda 78 foizni 
rivojlanayotgan mamlakatlar 49 foizni tashkil etadi, dunyo bo’yicha bu ko’rsatkich 
55 foizga teng (3-jadval). Urbanizatsiya jarayoning o’sish sur’atlari mamlakatning 

---