B. S. Abdullaeva tdpu ilmiy ishlar va innovatsiyalar bo‘yicha prorektor

֍ 
–
 ֍ 
– 
֍ 
 

---

203 
MAKTABGACHA TA’LIM TIZIMIDA KADRLAR TAYYORLASHGA AKMEOLOGIK 
YONDASHUV MASALALARI 
Mirsolieva M.T. 
Toshkent davlat pedagogika universiteti, 
pedagogika fanlari doktori
 
Maktabgacha ta’limning samarali tizimini tashkil etish, maktabgacha ta’lim tizimiga 
innovatsiyalarni, ilg‘or pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish 
cohasidagi innovatsiyalar transferining faollashuvi oliy ta’lim muassasalarida bo‘lajak 
tarbiyachilarning kasbiy kompetentligini rivojlantirish mazmuni va tuzilmasini tadqiq etishga 
nisbatan zamonaviy metodologik yondashuvlarga asoslangan ilmiy izlanishlarga zarurat ortib 
bormoqda.
Ma’lumki, kasbiy kompetentlik tushunchasi odatda muayyan faoliyat doirasida aniq 
muammolarni hal etish va vazifalarni bajarish uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar, 
shuningdek zaruriy tayyorgarlik darajasini ifodalovchi ijtimoiy-kasbiy mavqeni xarakterlaydi. Shu 
bilan birga, kompetentlik mutaxassisning shaxsiy va kasbiy tayyorgarligiga nisbatan quyiladigan 
talablar tizimini ham ifodalaydi. 
Kasbiy kompetentlik mutaxassisning kasbiy faoliyat talablariga mos kelishi, layoqatlilik 
darajasini belgilovchi mezon sanaladi. Shu bilan birga, kasbiy kompetentlik deganda ko‘pincha, 
shaxsning faoliyat yuritishga umumiy qobiliyati va uning kasbiy tayyorgarligida namoyon 
bo‘luvchi bilim va tajribalarga asoslangan integrallashgan sifatlar nazarda tutiladi.
Kompetentlikka yo‘naltirilgan ta’lim amerikalik tilshunos N.Xomskiy (1965 yil, 
Massachusets Universiteti) tomonidan taklif etilgan bo‘lib, tadqiqotchi tilni bilish va 
kompetensiya tushunchalarini ajratib, bilish deganda til tizimini, kompetensiya deb esa tildan aniq 
xolatlarda foydalana bilishni nazarda tutadi va “kompetensiya” tushunchasini til nazariyasi, 
transformatsion grammatikaga tegishli tushuncha sifatida taklif etadi.
Tadqiqotchi I.Zimnyaya kompetensiya va kompetentlik yo‘nalishida olib borilgan ilmiy 
izlanishlarning tahlili ta’limga kompetentli yondoshuvning shakllanishini quyidagi bosqichlarda 
ajratib ko‘rsatadi: 
Birinchi bosqich (1960-1970 yillar) – ilmiy atamashunoslikka kompetensiya va 
kompetentlik tushunchalarining kirib kelishi. Aynan mazkur davrdan boshlab til o‘qitish 
nazariyasi va grammatikasida turli xil til kompetensiyalari, lingvistik kompetensiyalar, 
kommunikativ kompetentlik bilan bog‘liq ilmiy izlanishlar boshlandi. 
Ikkinchi bosqich (1970-1990 yillar) – kompetensiya va kompetentlik tushunchalari nafaqat 
til o‘qitish nazariyasi va amaliyotitda, balkim boshqaruv mahorati, menejment, muloqotga 
o‘rgatish, ijtimoiy kompetentlik kabi yo‘nalishlarda rivojlandi.
Uchinchi bosqich – o‘tgan asrning 90 yillaridan boshlab kompetensiyaning ta’limga ilmiy 
tushuncha sifatida kirib kelishi. Bu borada A.K.Markova dastlab, kasbiy kompetentlik 
tushunchasini mehnat psixologiyasining muhim tushunchasi va tarkibiy qism sifatila izohlagan. 
Aynan mana shu davrdan boshlab, kompetentlilik va ta’limga kompetentli yondoshuv tushunchasi 
pedagogik-psixologik tdqiqotlar predmeti sifatida faol o‘rganila boshlangan. 
Tadqiqot 
davomidagi 
ilmiy-pedagogik 
tahlillar 
asosida 
kasbiy 
kompetentlikni 
rivojlantirishga nisbatan quyidagi yondashuvlar mavjudligi aniqlandi:

kompetentli yondashuv – kasbiy faoliyat sohasida muvaffaqiyatli ishlashni ta’minlovchi 
kompeteniyalar tizimini rivojlantirish; 

funksional-faoliyatli yondashuv
 
– kasbiy faoliyat turlari bo‘yicha boshqaruv, o‘quv-
metodik, 
ilmiy-tadqiqotchilik, 
ta’limiy-loyihalashtirish, tashkiliy-texnologik vazifalarni 
bajarishga xizmat qiluvchi kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalarni rivojlantirish;

tizimli yondashuv – mutaxassisning kasbiy va shaxsiy imkoniyatlarini ro‘yobga 
chiqarishi uchun xizmat qiladigan kasbiy rivojlanish jarayonlarining maqsadi, mazmun, faoliyat, 

---

204 
tahlil va korreksiyalash mexanizmlarining o‘zaro aloqadorligiga asoslangan tizim va tizimosti 
elementlarining majmuasi; 

korporativ yondashuv – kadrlar salohiyatini rivojlantirish va boshqarishning oliy ta’lim 
muassasining imkoniyatlari va rivojlanish yo‘nalishlaridan kelib chiqqan holda, kadrlar kasbiy 
kompetentligini rivojlantirish va boshqarish strategiyalarini belgilash; 

individual-psixologik yondashuv – mutaxassisning aniq mehnat sharoitlariga tezkor va 
konfliktlarsiz moslashishiga xizmat qiluvchi kompetensiyalarni rivojlantirish; 

akmeologik yondashuv – yoshga, ta’limga, kasbga oid xususiyatlar hamda akmeologik 
mezonlar asosida yetuklik davridagi mutaxassis kasbiy kompetentligini rivojlantirishning o‘zini 
o‘zi boshqarish mexanizmlariga asoslangan uzluksiz tizimi. 
Maktabgacha ta’lim tashkilotlari bo‘lajak pedagoglarini kasbiy kompetentligini 
shakllantirishga ta’sir etuvchi omillardan biri bu akmeologik omillardir. 
Akmeologiya insonning yetuklik davri pillapoyasida, va ayniqsa rivojlanishning u 
tomonidan odatda undagi yetuklikning shakllanganligini ko‘rsatuvchi yuqori darajaga 
erishgandagi rivojlanish hodisalari, qonuniyatlari va mexanizmlarini o‘rganuvchi fan sohasi 
hisoblanadi. Fanning asosiy tushunchalaridan biri sanalgan “akme” tushunchasi yunoncha akme - 
yetuklik, cho‘qqi, kamolot, yuksalish, yetuklik, logos - ta’limot, fan ma’nolarini anglatib, 
mazmuni katta yoshli inson rivojlanishi haqidagi fan sifatida ko‘proq qo‘llanilib kelinadi. 
Ma’lumki, insonning yetuklik davri va ushbu yetuklikning yuqori cho‘qqisi yoki uning 
akmesi – bu inson hayotining vaqt davriyligiga ko‘ra ko‘p qismini egallasa-da, doimo u fuqaro 
sifatida, faoliyatning qaysidir muayyan sohasida mutaxassis-mehnatkash sifatida, ijtimoiy 
munosabatlarga faol kirisha oladigan shaxs sifatida qanchalik shakllanganligini ko‘rsatsa-da, shu 
bilan birga u doimiy darajadagi o‘zgaruvchanligi bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, odatda inson 
individ (tirik organizm), shaxs va faoliyat sub’ekti sifatida namoyon bo‘luvchi hosilalarning 
barcha qismlarining bir vaqtning o‘zida yetuklikka erishish holati yuz bermaydi va keyinchalik, 
insonning eng yetuklik davrida ham yuqorida aytib o‘tilgan hosilalarida o‘zgarishlar sodir bo‘lish 
sur’ati ham turlicha bo‘lishi kuzatiladi.
Psixologik tadqiqotlarda esa, kasbiy rivojlanishdagi akmeologik jarayonlar shaxsning 
ijtimoiylashuv jarayonlari bilan bog‘lab o‘rganiladi. Jumladan, bunday rivojlanishning ichki kuchi 
o‘sib borayotgan ehtiyojlar va ularni qondirishning haqiqiy imkoniyatlari o‘rtasidagi ziddiyatdir. 
Ushbu ta’rif doirasida shaxsning rivojlanishi eng umumiy shaklda insonning yangi ijtimoiy 
muhitga kirishi va unga integratsiyalashuvi jarayoni sifatida qaraladi. Ushbu jarayonning uchta 
asosiy bosqichlari quyidagicha izohlanadi: 

moslashuvchanlik fazasi (mavjud qiymat va me’yorlarning assimilyatsiyasini va tegishli 
vositalar va faoliyat uslublarini o‘zlashtirishni nazarda tutadi); 

individualizatsiya bosqichi (ziddiyatning hosilasi sifatida, «har kimga o‘xshash» 
bo‘lishi va orqa fondan ajralish istagi); 

integratsiyalashuv bosqichi (o‘ziga xos xususiyatlar va xilma-xillik bilan namoyon 
bo‘lish orzusi, shuningdek, jamiyatni individual qabul kilishga bo‘lgan ehtiyoji bilan bog‘liqlik 
sifatida). 
Shunday ekan, bo‘lajak tarbiyachilarning kasbiy kompetentligi rivojlantirishda quyidagi 
akmeologik omillarga e’tibor berish muhim sanaladi: 

yoshga oid jihat – kasbiy qobiliyat va imkoniyatlarni katta yoshdagilar andragogikasi 
va gerontologiyasi vositalari yordamida avvaldan aniqlash; 

ta’limga oid jihat