Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

Alyuminiy va uning qotishmalari 
Alyuminiy tabiatda keng tarqalgan metall hisoblanib, u yer qobig’ining 7,45 % ini tashkil 
etadi. Alyuminiy tog’ jinslarida Al
2
O
3
va Al (ON)
3
birikmalari holatida bo’ladi. 
Asosiy alyuminiy rudalariga boksit, kaolin, alunit, nefelin minerallari kiradi. Bu 
minerallarning kimyoviy tashkil etuvchilari 9.2 –jadvalda keltirilgan. 
9.2–jadval
Alyuminiy rudalarining kimyoviy tashkil etuvchilari 
Mineral 
nomi 
Kimyoviy tashkil etuvchilari, % 
Al
2
O
2
Fe
2
O
3
SiO
2
TiO
2 
CaO 
H
2
O 
Na
2
O+K
2
O
3 
SO
3 
Boksit 
30–57 
16–35 
3–13 
2–4 
3 
10–12 
– 
– 
Kaolin 
37–40 
1,5 
36–45 
– 
– 
15–20 
– 
– 
Alunit 
20–21 
4-5 
41–42 
– 
– 
6–7 
4,5–5,0 
22–23 
Alyuminiy birikmalaridan alyuminiy olish jarayoni ikki bosqichga ajratiladi: 

alyuminiy rudalaridan alyuminiy oksidi olish; 

alyuminiy oksidlaridan alyuminiy olish. 
Alyuminiy rudalaridan alyuminiy oksidi olish 
Tabiiyki, rudaning tarkibidagi begona jinslarning o’lchami va miqdorlari turlicha bo’ladi. 
SHu bois alyuminiy rudalaridan alyuminiy oksidi olish usullari ham turlichadir: 
•
ishqorli usul; 
•
kislotali usul; 
•
elektrotermik usul. 
Ishqorli usulda dastlab boksit maxsus pechda qizdirilib, keyin maxsus tegirmonlarda 
kukun holiga kelguncha maydalanadi. So’ngra unga ma’lum miqdorda soda va ohaktosh 
kukunlari qo’shilib, aralashma hosil qilinadi. Bu aralashma bo’yi 80–150 m, diametri 2,5–5 mli 
sekin aylanuvchi barabanli pechda 1100°C haroratgacha qizdiriladi. 
Olingan massa maxsus bakda 60°C haroratli suv bilan ishlanadi. Natijada natriy 

---

57 
alyuminat va natriy ferritlar suvda eriydi, kaltsiy silikat esa suvda erimay, bak tagiga cho’kadi. 
Keyin esa bu eritma bakdan chiqarilib, maxsus idishda gidrolizlanadi. Bunda natriy ferrit temir 
(III) –gidroksid tarzida cho’kib ajraladi. Qolgan eritma suv quyilgan maxsus idishda karbonat 
angidrid bilan ishlanib, alyuminiy gidroksidi olinadi. Alyuminiy gidroksidi cho’kma tarzida 
ajraladi, natriy karbonat esa eritmada qoladi. Alyuminiy gidrooksid idishdan olinib, filtrlanadi. 
So’ngra aylanadigan qiya pechda 950–1200 °C haroratgacha qizdiriladi. Bunda u parchalanib 
alyuminiy oksidi hosil bo’ladi.