Microsoft Word Автомобилни бошқариш ва ҳаракат лотин doc

E’tibor 
bir necha xususiyatlar bilan xarakterlanadi. Haydovchining bir 
vaqtda bir necha obyektlarni baholash qobiliyati 
e’tibor hajmi 
deyiladi. 
Odatda haydovchi bir vaqtda beshtagacha obyektni qabul qilishi mumkin.
E’tibor hajmi haydovchining harakatlanish sharoiti, ruhiy holati va 
tajribasiga bog‘liq. Ko‘rinish cheklanganda bir soniyada bir ikki obyektni 
bir vaqtda qabul qilish mumkin. Murakkab chorrahalarda transport vosi-
talari ko‘p bo‘lganda harakatlanish xavfsizligini ta’minlaydigan barcha 
axborotlarni qabul qilishga ayrim haydovchilarning e’tibor hajmi yetmay 
qoladi. Haydovchi yangi vaziyatni dastlab tez ko‘z yugurtirish bilan 
o‘rganadi. Bunda u ko‘rish yo‘nalishini o‘zgartirish, boshini burish bilan 
markaziy va chekka ko‘rishdan foydalanadi. Lekin tez ko‘z yugurtirish 
bilan ko‘zga ilingan barcha obyektlar haqida to‘la axborot olish qiyin. 
Obyektlarning xususiyatini o‘rganish uchun haydovchi ularga ma’lum 
tartibda qaraydi. Harakatlanishda barcha qabul qilingan obyektlar ichidan 
o‘zaro munosabatda bo‘ladigani va xavf-xatar tug‘diradiganini ajratadi.
Xavf xatar tug‘diradigan obyektlarga 
piyodalar yo‘llarda 
harakatlanayotgan avtomobillarni kiritish mumkin. Tor yo‘llarda ularni 
kuzatishga taxminan vaqtning yarmisi sarflanadi. Avtomobilning harakat 

---

35 
yo‘nalishida joylashgan narsalarni o‘rganishga 25-30%, qatnov qismida 
harakatlanishni chamalash uchun obyektlarni qabul qilishga 5-25% vaqt 
sarflanadi.
Haydovchi ko‘rish maydonida piyodalar bo‘lsa, ularni kuzatishga 
ko‘p vaqt sarflaydi. Oldindagi avtomobil ketidan harakatlanayotgan 
haydovchi uning harakatlanish yo‘nalishini yoki tormozlashini kutishga 
ko‘p vaqt sarflaydi. Haydovchi zarur bo‘lganda bir amaldan boshqasiga 
o‘tish uchun e’tiborini qayta taqsimlay bilishi zarur. Tajribali haydovchi 
barcha e’tiborini yo‘l vaziyatiga qaratadi, qo‘l va oyoqlari harakatiga 
e’tibor bermaydi. E’tiborni oldindan qaratish murakkab vaziyat vujudga 
kelishining oldini oladi yoki xavfli oqibatni yengillashtiradi. Haydovchi, 
kutilmaganda paydo bo‘ladigan obyektlarga o‘z e’tiborini to‘plashga 
tayyor bo‘lishi kerak. 
Har xil yo‘l vaziyatida bir holatni qabul qilish uchun turlicha e’tibor 
intensivligi talab qilinishi mumkin. Masalan, xavfli vaziyatlarda 
intensivlik qancha katta bo‘lsa, qabul qilish shuncha to‘liq bo‘ladi. Lekin 
bunday holatlar ish smenasi davomida bir necha marta bo‘lishi mumkin, 
ayniqsa, tig‘iz transport oqimida uzoq vaqt harakatlanganda, murakkab 
ob-havo sharoitida, qorong‘i paytlarda ko‘proq kuzatiladi. Shuning 
uchun haydovchiga intensiv e’tiborga bo‘lgan qobiliyat o‘z turg‘unligi 
bilan farq qilishi lozim. 
Odatda, xavfli obyektdan boshqa yana 3 ta obyektlarni e’tiborga 
olish mumkin. Masalan, yo‘lda piyodalar bo‘lganda, haydovchi qarama-
qarshi va yo‘l-yo‘lakay yo‘nalishidagi avtomobillarga hamda qatnov 
qismiga e’tibor qiladi. Bu obyektlar asosiy e’tibor qaratilgan obyektdan 
markaziy ko‘rinishda 2 gradusgacha, chekka ko‘rishdan 20 gradusgacha 
joylashgan bo‘lsa qabul qilinadi. Obyekt markaziy ko‘rishdan ko‘proq 
siljiganda e’tibor intensivligi katta yoki yetarlicha keskin farq 
qilmaydigan boshqa obyektlar sezilmasligi mumkin. Tajribali haydovchi 
bir soniyada o‘z nigohini 3 marta, ayrim hollarda 5 martagacha qaratishi 
mumkin. Demak, bir obyektni qabul qilish uchun sarflanadigan eng kam 
vaqt 0,2-0,3 soniya bo‘lishi kerak. 
E’tiborni taqsimlanish xarakteri asosan avtomobilning harakatlanish 
tezligi, harakat intensivligi va obyektlarning joylashuviga bog‘liq. Uncha 
katta bo‘lmagan tezlikda haydovchida yo‘l vaziyatini shoshmasdan 
o‘rganish imkoniyati katta bo‘ladi. Yuqori tezlik haydovchidan ko‘proq 
intensiv e’tiborni talab qiladi, chunki ayrim obyektlarni qayd qilish vaqti 
kamayadi. Harakatlanish tezligining soatiga 40-80 km gacha oshishi 
nigohning qayd qilish vaqtini o‘rtacha 1,0-0,6 soniyagacha qisqartiradi. 

---

36 
Haydovchining e’tiborini o‘ziga ko‘p vaqt qaratadigan maydondagi 
turli obyektlar e’tiborni qaratish maydoni deyiladi. Bu maydonning 
formasi, haydovchining yo‘l ko‘rinishini qabul qilishiga, odatda, bog‘liq 
bo‘ladi. Agar yo‘lning bir qismi qatnov qismidagi obyektlar bilan 
to‘silgan bo‘lsa, maydon formasi tegishlicha ko‘rinishni o‘zgartiradi. 
Avtomobil tezligining oshishi bilan haydovchi yo‘lning uzoqroq 
masofasini ko‘rishga intiladi va e’tiborni qaratish maydoni kamayadi. 
Maydonning pastki chegarasi ko‘tariladi, yon-atrofdagilari siqiladi. 
Avtomobilning har xil harakatlanish tezligida kuzatish maydonining 
o‘zgarishi quyidagi rasmda berilgan.