S. A. Salixov «patentshunoslik, litsenziyalash va sertifikatlash» fanidan Darslik toshkent – 2010

 
va notijorat maqsadlarida foydalanish;
sinov-tajriba maqsadlarida fondalanish;
boshqa navlar yoki zotlar yaratish
 
uchun
dastlabki
 
nav yoki zot sifatida 
foydalanish;
korxona, xo’jalik
patent egasidan
olgan navli
 
urug’lik va nasl 
materialdan
 
ikki
 
yil davomida takror etishtirish
 
uchun ana
shu
 
korxona, xo’jalik 
hududida foydalanish
 
patent egasining
 
huquqlarini
 
buzildi deb e’tirof etilmaydi.
1.2.4. Intellektual mulk ob’ektlarini muxofazalash sohasida xalqaro 
kooperastiya
Bugungi kunda jahondagi har bir mamlakat o’zi alohida yashay olmaydi. 
Halqaro savdo, investitsiyalarning bir davlatdan ikkinchisiga o’tishi, qo’shma 
korxonalarning faoliyat ko’rsatishi va hamkorlikning boshqa shakllari allaqachon 
jahon iqtisodiyotining ajralmas omili bo’lib qoldi.
Bundan tashqari yil sayin jahonda iqtisodiy integrastiya jarayonlarining 
kuchayib borishi kuzatilmoqda.
Raqobat kurashi sharoitida faqat ishlab chiqarishning yaxshilangan usullarini 
qo’llanish yoki texnik-iqtisodiy va iste’mol (shu jumladan tashqi ko’rinishi va 
savdo imiji) xususiyatlari yaxshilangan tovarlarni yaratish yo’li bilan qo’shimcha 
foyda olish mumkin.
Shu munosabat bilan intellektual mulk ob’ektlari, xususan, ularning asosiy 
xususiyati – qo’shimcha foyda “keltiruvchi” sifatidagi roli tobora oshib bormoqda. 
Bugungi kunda yangi intellektual mulk ob’ektlarini yaratish, ularni ishonchli 
muhofazalash va samarali foydalanish (shu jumladan bu ob’ektlarini sotish) har 
qanday korxona, firma, korporastiya muvaffaqiyatining ajralmas elementi bo’lib 
qolmoqda. Tabiiyki, turli davlatlarda intellektual mulkni muhofazalashning bir-
biridan farq qiladigan tartiblari talabnoma beruvchilar uchun ixtirolarni patentlash, 
tovar belgilarini ro’yxatga olishni murakkablashtirar, bu esa xalqaro savdo-sotiq 
iqtisodiyotini rivojlantirish yo’lida jiddiy to’siq bo’lar edi.
Shuning uchun intellektual mulk huquqlarini rivojlanishining butun tarixi 
davomida davlatlar intellektual mulk ob’ektlarini muhofazalash masalalariga 
yondashuvlarni bir xillashtirish yo’llarini faol izlamoqda. Bu muammolar 
intellektual mulk sohasida xalkaro hamkorlikni zarur qilib qo’ydi.
Intellektual mulkni muhofazalash sohasidagi xalqaro hamkorlikning maqsadi 
turli davlatlar ichki qonunchiligining ayrim qoidalarini bir xillashtirish, intellektual 
28

---

mulk sohasida xalqaro standartlar va me’yorlar ishlab chiqish yo’li bilan turli 
mamlakatlarda intellektual mulk huquqlarini muhofazalashni engillashtirish uchun 
shart-sharoitlar yaratishdan iborat.
Xalqaro munosabatlarda huquqlarning asosiy manbai xalqaro bitim, 
shartnomalardir. Xalqaro shartnoma bu xalqaro huquq bilan tartibga solinadigan 
davlatlar o’rtasidagi kelishuv bo’lib, unda o’zaro huquq va majburiyatlar belgilab 
beriladi. 
Intellektual mulk sohasidagi asosiy xalkaro bitimlar Butunjahon intellektual 
mulk tashkiloti (BIMT) doirasida birlashtiriladi. BIMT Stokgolmda 1967 yilda 
imzolangan va 1970 yilda kuchga kiritilgan konvenstiya bilan ta’sis etilgan. BIMT 
BMT ning 16 ta ixtisoslashgan muassasalaridan biridir. BIMTning ma’muriy 
vazifalarini bajaradigan Kotibiyati “BIMTning Xalqaro byurosi” deb ataladi.
Sanoat mulkini muhofazalash bo’yicha Parij Konvenstiyasi intellektual 
huquqlar sohasidagi birinchi, eng umumiy xalqaro bitim bo’ladi. Parij 
Konvenstiyasi 1883 yilda tuzilgan. Konvenstiya hozirgi vaqtda amal qilayotgan 
tahriri 1979 yilda Stokgolmda qabul qilingan bo’lib, 2000 yil 1 yanvardagi 
ma’lumotlarga ko’ra 162 davlat, shu jumladan 1993 yil 18 avgustda Konvenstiyaga 
a’zo bo’lgan O’zbekiston ham uning ishtirokchilari hisoblanadi.
Konvenstiya ixtiro, foydali model, tovar belgilari, sanoat namunalari, firma 
nomlari, tovarlarning kelib chiqish joylari, nomlari kabi ob’ektlarni muhofazalash, 
shuningdek nohalol raqobatning oldini olishning umumiy asoslari, tamoyillarini 
belgilab beradi. 1970 yilda Vashingtonda tuzilgan Patent kooperastiyasi 
to’g’risidagi shartnoma (RST) eng muhim xalqaro shartnomalardan biridir. RST, 
birinchi navbatda, ixtirolarga bir necha mamlakatda muhofaza olishni 
osonlashtirish va arzonlashtirishga yo’naltirilgan. Shartnoma shuningdek 
rivojlanayotgan mamlakatlar patent tizimining ish samaradorligini oshirish va bu 
mamlakatlar aholisining ilg’or texnik echimlar, ixtirolar to’g’risidagi axborotlardan 
foydalanishini osonlashtirish yo’li bilan ularning iqtisodiy rivojlanishini 
rag’batlantirishga xizmat qiladi. O’zbekiston 1993 yilda RST a’zosi bo’ldi.
Endi xalqaro klassifikastiya bitimlariga o’tamiz. 
Ixtirolar sohasida 1971 yilda tuzilgan Xalqaro patent klassifikastiyasi 
to’g’risidagi Strasburg bitimining maqsadi patent hujjatlarini mufassal ierarxik 
indeksastiyalash va qidirishning yagona tizimini yaratishdan iboratdir. Bu bitim 
bilan Xalqaro patent klassifikastiya (XPK) ta’sis etilgan bo’lib, u texnikaning 
hamma sohasini 70000 dan ortik kichik ruknlardan iborat sakkizta asosiy bo’limga 
ajratadi. XPK turli patent-axborot tadqiqotlari, patent ekspertizasini samarali 
o’tkazish imkonini beradi, bu esa patent axborotini tezkor va tijorat nuqtai 
nazaridan qimmatli axborotlar manbaiga aylantiradi. Hozirgi vaqtda XPKdan 
deyarli barcha davlatlar va tashkilotlar keng foydalanmokda. XPK to’g’risidagi 
Bitim doirasida Ittifoq tuzilgan bo’lib, u o’z Assambleyasiga ega. Assambleya 
Ittifoqning byudjeti va ikki yillik dasturini qabul qiladi.
Butunjahon Savdo tashkiloti (BST) ta’sis etilishi intellektual mulk 
sohasidagi xalqaro korporastiya rivojlanishiga turtki bo’ldi. Intellektual mulk 
huquqlari bo’yicha eng asosiy jihatlarni bir xillashtirishga qaratilgan eng so’ngi 
yo’nalishlar Intellektual mulk huquqlari bo’yicha savdo masalalari to’g’risida 
29

---

Bitim (TRIPS) da mujassamlashdi. Uning loyihasi 1994 yilda BSTning Urugvay 
raundi davomida taklif etilgan edi. Bugungi kunda TRIPSga qo’shilish har bir 
davlatning BSTga kirishi uchun zarur shartdir.
Albatta, intellektual mulkni muhofazalash sohasidagi xalqaro kooperastiyani 
kuchaytirish, milliy qonunchilikni uyg’unlashtirish davlatlar va mintaqalarning 
industrial, iqtisodiy va ijtimoiy o’sishi yo’lida xalqaro iqtisodiy munosabatlarni 
rivojlantirishda tobora katta ahamiyat kasb etadi.