Шаҳриёр сафаров

тил бирликларининг қўлланиши 
тизими 
ҳам мавжудлигини қайд этади, бу тизим тил 
бирликларининг нутқ таркибига кириши ва унинг 
тузилишида иштирок этишини таъминловчи қоидалар 
мажмуасидан иборат. Дейксис айнан шундай тил 
бирликлари қўлланиши тизимининг бир қисми бўлиб, 
матннинг мазмуний яхлитлигини таъминловчи воситадир. 
Дейксис воситасида матн мазмуни замон ва макон 
мўлжалларига эга бўлади, унинг модаллик хусусиятлари 
шаклланади (Ўша асар, 74-76 б). Ҳамкасбимнинг ушбу 
фикрига изоҳ бериш истагида айтмоқчиманки, ҳақиқатдан 
ҳам дейксис ибораларининг барча вазифавий хусусиятлари 
мулоқот матнида намоѐн бўлади ҳамда у матн мазмунини 
таркиб топтирувчи энг муҳим воситадир. Шу ўринда проф. 
С.Рахимов кўтарган муаммонинг ўзи мавжудмикан ѐки 
унга жавоб топиш муҳиммикан? деган саволнинг туғилиш 
мумкинлигини унутмаслик керак. Хўш, бундай саволга 
қандай жавоб бериш лозим?! 
Сиз ўқиѐтган бобнинг бошида Й. Бар-Ҳиллел ишига 
берилган ҳаволани яна бир бор эсланг. I am hungry 
«Мен 
очман (оч қолдим)» ва Ice floats on water «Муз сувда 
сузаяпти» 
гапларини қиѐслаган олим бу гаплар мазмунини 
аниқлашда икки йўлни танлашни таклиф қилади. Дейктик 

---

216 
тузилма сифатида қаралаѐтган биринчи гапнинг тўлиқ 
маъноси контекстга, унинг қўлланиш матнига боғлиқ ҳолда 
аниқланади. Иккинчи гап 
(«Муз сувда сузаяпти»)
маъносининг матнга боғлиқ эмаслигини олим ушбу 
гапнинг ҳар қандай контекстда ҳам ўз маъносини сақлаши, 
ўзгартирмаслиги билан исботламоқчи. Бу гаплардан 
биринчисининг мазмун тадқиқини прагматика қарамоғига 
ўтказиб, иккинчисини семантикага қолдирган Й. Бар-
Ҳиллелдан (Bar-Hillel 1970: 69-70) унчалик хафа бўлмаслик 
керак. Чунки лисоний бирликлар маъносини улар 
фаоллашадиган матндан узиб қўйиш ва мавҳум ҳодиса 
сифатида талқин қилиш бизнинг фанимизнинг узоқдан 
давом этаѐтган анъанасидир. Замонавий тилшунослик бу 
анъанадан узоқлашаѐтган бир пайтда, яна маънонинг қайси 
тизимга ва сатҳга оидлиги масаласига алоҳида эътибор 
беришга қанчалик эҳтиѐж бор экан?! 
Бу эҳтиѐжнинг туғилиши ҳам бекорга эмас. Юнон 
файласуфи Демокрит «ҳеч бир нарса сабабсиз пайдо 
бўлмайди, аксинча, ҳамма нарса эҳтиѐжга нисбатан пайдо 
бўлади ва бирор бир асосга эга бўлади» деганидек, инсон 
тафаккурида ҳосил бўладиган савол ва муаммолар ҳам 
ташқи дунѐдаги предмет ва ҳодисалар боғлиқлигини акс 
эттиради. Ҳар бир ҳодиса олдинги ҳодиса таъсирида 
шаклланади, дастлабки «тайѐргарлик» босқичидан ўтади. 
Лисоний ҳодисаларни тизимлараро ва сатҳлараро 
тақсимлаш ҳаракатининг туғилиш ҳам ўз сабабига эга. 
Лисоннинг яхлитлигини исботлаш учун унинг тизимий 
хусусиятларини топиш керак эди. Тизимий хусусиятлар 
мавжудлигини исботлаш учун ушбу тизим таркибидаги 
қисмлар ва бирликлар муносабатини аниқлаш талаб 
қилинади. Худди шу йўсиндаги талабларни қондириш 
йўлидаги изланишлар тил тизимини сатҳларга ажратиш ва 
сатҳлараро муносабатларни ҳосил қилувчи манбаларни 
аниқлаш анъанасини туғдирди. Систем тилшуносликнинг 

---

217 
бу анъанасини қоралаб бўлмайди, зеро, бу йўналишда 
бажарилган тадқиқотларнинг илмий-амалий аҳамияти 
каттадир. Тилшунослик фани бу босқичдан ўтмаганида, 
лисоний 
ҳодисалар 
табиатини 
ва 
умуман 
тил 
қурилишининг ўзига хос хусусиятларини батафсил ѐритиш 
имконига эга бўлмас эди. Аммо «тизим» тушунчасини 
худди структурализмнинг «ўта тажовузкор» оқимларида 
бўлганидек, бир томонлама, чегарали ҳодиса сифатида 
талқин қилиш лисоний ҳодисалар моҳиятини фақатгина 
маълум бир кичик тизим, гуруҳ доирасида намоѐн бўлувчи 
хусусиятлар жамланмаси сифатида таърифлашга олиб 
келмасмикан?! 
Бундай хавфнинг мавжудлиги рисоланинг дастлабки 
қисмларида ҳам эслатилган эди. Афсуски, тил ва нутқни 
бир-биридан кескин фарқлаш, тизимлиликни фақатгина 
тилга хослаш, нутқни эса хусусийликдан иборат ҳодиса 
сифатида талқин қилиш ҳаракати ҳозиргача давом этмоқда 
(қаранг: Мусулмонова 2007: 9). Қизиқ, нутқ тизимий 
белгилардан маҳрум бўлса ва у фақатгина хусусийликлар 
тўпламидан иборат бўлса, унда инсонлар бир-бирларини 
қандай тушунишади?! Қолаверса, лисоннинг тизимлилиги 
унинг нутқий фаолиятга кўчиши жараѐнида қаѐққа 
йўқолади?! Менимча, бу саволларни жавобсиз қолдириш 
мумкин эмас. Ахир «бордан йўқ бўлмайди» деганларидек, 
мавжуд ҳодиса (системлик) ўз-ўзидан йўқолишнинг ўрнига 
бошқа бир кўринишда нутқда ҳам сақланмайдими? 
Бир вақтлар Арасту