O`zbekiston respublikasi оliy va o`rta махsus та’liм vazirligi bухоrо даvlat universiteti

Gap kengaytiruvchilari.
Gap kengaytiruvchilari gap tarkibida ma‘lum bir 
bo`lak vazifasida kelayotgan so`zlarning lug`aviy ma‘nosi bilan emas, balki gapning 
kesimini shakllantirgan morfologik vositalarga bog`lanadi. Masalan: Biz bu kitobni 
kecha o`qidik gapini olaylik. Bu gapda ega (biz), aniqlovchi (bu), hol (kecha) va 
kesim (o`qidik) ishtirok etgan. Gap markazi (o`qidik)ni lug`aviy ma‘noni anglatuvchi 
(W) va kesimlik qo`shimchalariga (Pm) ajratamiz: o`qi -(W); - dik (Pm).
Gapdagi biz (ega) kesimlik kategoriyasi shaklining -k qismiga, kecha (hol) esa -
di qismiga bog`langan. Kitobni so`zi (to`ldiruvchi) kesimning lug`aviy ma‘no 
anglatuvchi qismiga, bu (aniqlovchi) esa kitobni so`ziga bog`lanmoqda. Buni 
Chizmada quyidagicha tasvirlash mumkin: 
o`qi + di + k 
kitobni kecha biz 
bu 
Demak, gapning kesimi tarkibidagi kesimlik qo`shimchalariga tobelangan kecha 
(hol) va biz (ega) so`zlari gap kengaytiruvchilaridir.
Berilgan gapdagi kesimlik qo`shimchalarini almashtirsak, uning birikuvchilari 
ham o`zgaradi. 
Biroq o`qidik kesimining lug`aviy ma‘no anglatuvchi qismi bo`lgan o`qi 
so`zining istalgan boshqa fe‘l (yoz, Chiz, ol, ber) bilan almashtirilib, -dik qismi 
saqlab qolinsa, biz ega, kecha hol vazifasida qolaveradi.
Gap kengaytiruvchisi sifatida ega gapning kesimlik qo`shimchalari tarkibidagi 
shaxs-son, hol esa zamon, modellik, tasdiq-inkor shakllari bilan bog`lanadi. 
Gap kengaytiruvchilari faqat kesimga tobelanadi va uning boshqa bir so`zga 
tobelanishi kuzatilmaydi. Bu bilan u sintaktik qurilmadagi barcha tobe birliklarning 
umumiy - faqat bir so`zga tobelanish, lekin birdan ortiq so`zga hokim mavqeyida 
bo`la olish xususiyatini (qonuniyatini) namoyon qiladi.
Modal kengaytiruvchilar. Ma‘lum bo`ldiki, (Pm) tarkibida tasdiq-inkor va 
modallik ma‘nolari ham mavjud. Shuning uchun (Pm) da mujassamlashgan va turli 
vositalar bilan ifodalangan tasdiq-inkor, taxmin, gumon, Shubha, ishonCh, qat‘iylik, 
shart, istak, tilak, buyruq, imkoniyat, zarurat, majburiylik va h. ma‘nolar gap 
tarkibida turlicha - kirish bo`lak, kiritma bo`lak kabi gapning boshqa bo`laklari bilan 
tobe - hokimlik munosabatiga kirishmaydigan va Shu boisdan so`z birikmalarini ham
tashkil eta olmaydigan modal so`zlar va tasdiq-inkor so`zlar vositasida kengaytiriladi. 
Masalan: 1. Nigora, ehtimol keladi. 2. Biz, Shubhasiz, yutib chiqamiz. Gaplardagi 

---

ehtimol, Shubhasiz so`z - gaplari sodda gap tarkibiga kirak ekan, gap bo`laklari bilan 
grammatik aloqaga kirishmasa-da, mazmunan (Pm) ning tegishli ma‘nolarini 
muayyanlashtiradi. Modal kengaytiruvchilar bu bilan lisoniy gap mazmunini nutqda 
to`laroq ochishga yordam beradi.