Astronomiyadan ma’lumotnomalar

 
Yerning ichki qatlamlarida erkin tushish tezlanishi. 
Chuqurlik, 
km 
Erkin tushish 
tezlanishi, 
metr/soniya
Chuqurlik, 
km
Erkin tushish 
tezlanishi, 
metr/soniya
Chuqurlik, 
km
Erkin tushish 
tezlanishi, 
metr/soniya
0 
9.81 
800 
9.84 
3500 
9.15 
10 
9.82 
1000 
9.90 
4000 
8.02 
33 
9.83 
1500 
9.85 
4500 
6.90 
100 
9.86 
2000 
9.86 
5000 
6.00 
200 
9.89 
2500 
10.05 
5500 
4.10 
300 
9.92 
2900 
10.40 
6000 
1.70 
400 
9.94 
3000 
10.20 
6371 
0 
600 
9.95 
Yerning turli chuqurliklaridagi bosim. 
Chuqurlik, 
km
Bosim 
Chuqurlik, 
km
Bosim 
GPa 
10
6
kgk/sm
2
GPa 
10
6
kgk/sm
2
0 
0 
0 
2900 
136 
1.36 
10 
0. 
0.003 
3000 
140 
1.4 
33 
0.9 
0.009 
4500 
280 
2.8 
100 
3 
0.03 
5000 
320 
3.2 
600 
20 
0.2 
5500 
350 
3.5 
1000 
40 
0.4 
6000 
360 
3.6 
2000 
90 
0.9 
6371 
370 
3.7 
Yerning ichki qatlamlaridagi harorat. 
Yer ichidagi harorat qanday marom va qonuniyatlar bo‘yicha taqsimlanishi hali fanga to‘liq ma’lum 
emas. Shu sababli, jadvaldagi ma’lumotlar, ilmiy farazlar asosidagi taxminiy qiymatlar bo‘lib, Yerning yuza 
qatlamlari uchun ma’lumotlar aniqroq hisoblanadi. Yuza qatlamlar uchun harorat gradienti, ya’ni, chuqurlik 
ortishi bilan haroratning ko‘tarilishini ifodalovchi kattalik, 20 
K/km
(yoki, 20 °C
/km
) ga teng.
Chuqurlik, 
km 
Harorat, 
K 
Chuqurlik, 
km
Harorat, 
K
Chuqurlik, 
km
Harorat, 
K
0 
287 
800 
2800 
3500 
5000 
10 
460 
1000 
3000 
4000 
5500 
33 
700 
1500 
3500 
4500 
5800 
100 
1200 
2000 
3800 
5000 
6000 
200 
1700 
2500 
4100 
5500 
6200 
300 
2000 
2900 
4300 
6000 
6300 
400 
2200 
3000 
4500 
6371 
6400 
600 
2500 

---

Astronomiyadan ma’lumotnomalar
www.Orbita.Uz
kutubxonasi 
11
w
w
w
.O
r
b
it
a
.U
z
m
a
’
lu
m
o
tn
o
m
a
la
r
m
a
r
k
a
z
i.
Yer qobig‘ida kimyoviy elementlarning tarqalishi. 
Kimyoviy element 
% 
Kimyoviy element 
% 
Kislorod 
49.5 
Xrom 
0.02 
Kremniy 
25.3 
Vanadiy 
0.015 
Alyuminiy 
7.5 
Azot 
0.01 
Temir 
5.08 
Mis 
0.01 
Kalsiy 
3.39 
Nikel 
0.008 
Natriy 
2.63 
Rux 
0.005 
Kaliy 
2.40 
Qalay 
0.004 
Magniy 
1.93 
Kobalt 
0.003 
Vodorod 
0.97 
Qo‘rg‘oshin 
0.0016 
Titan 
0.62 
Mishyak 
0.0005 
Uglerod 
0.1 
Bor 
0.0003 
Marganes 
0.09 
Uran 
0.0003 
Fosfor 
0.08 
Brom 
0.00016 
Ftor 
0.065 Yod 
0.00003 
Oltingugurt 
0.05 
Kumush 
0.00001 
Bariy 
0.05 
Simob 
0.000007 
Xlor 
0.045 Oltin 
0.0000005 
Stronsiy 
0.04 
Platina 
0.0000005 
Rubidiy 
0.031 Radiy 
0.0000000001 
Sirkoniy 
0.02 
Gidrosfera 
Gidrosfera – yerning suv qatlami, bu tushuncha suyuq, bug‘, va muz holatidagi – yer sharida mavjud 
bo‘lgan barcha suv miqdorini qamrab oladi. Gidrosfera so‘zining ma’nosi yunoncha – Yδωρ – «suv» va 
σφαῖρα – «shar» so‘zlaridan olingan.
Suvning gidrosfera bo‘ylab taqsimlanishi. 
Dunyo okeanida:
96.4 %; 
Yerosti suvlari:
1.7 % 
Muzliklarda: 
1.8 %
Ko‘llar, daryolar va botqoqliklarda: 0.01% 
Dunyo okeani butun sayyora yuzasining 70.8 % qismini egallaydi. U materiklar orqali to‘rtta okeanga 
ajraladi. Okeanlarning o‘rtacha chuqurligi 3682 metr. Okean suvlarining o‘rtacha sho‘rligi, 1 kilogramm suv 
miqdori uchun 35 grammni (35 ‰) tashkil qiladi. Materiklarning okean qirg‘oqlari bo‘ylab, materik sayozligi 
yoki shelf yastanib yotadi. Uning chuqurligi 200 metrdan oshmaydi. Qirg‘oqdan 200 mil masofadagi shelf, 
dengizbo‘yi davlatining mulki hisoblanadi. Okeanlardagi jami suv miqdori 1,35·10
18
tonna, yoki, yer 
massasining 1/4400 qismini tashkil qiladi. Dunyo okeanining umumiy maydoni 3,618·108 km
2
, o‘rtacha 
chuqurligi esa 3682 metr. Yerdagi suv miqdorining atiga 2.5% qismi chuchuk suv bo‘lib, ularning 68,7 % 
qismi muzliklarda jamlangan. Yerdagi suvning paydo bo‘lishi taxminan 4 milliard yil deb baholanadi.
 

---

Astronomiyadan ma’lumotnomalar
www.Orbita.Uz
kutubxonasi 
12
w
w
w
.O
r
b
it
a
.U
z
m
a
’
lu
m
o
tn
o
m
a
la
r
m
a
r
k
a
z
i.
 
Okean suvlarida eng ko‘p tarqalgan kimyoviy elementlar. 
Okean suvida Mendeleyev davriy jadvalidagi deyarli barcha kimyoviy elementlarni uchratish mumkin. 
Shunday bo‘lsa-da, undan faqat Natriy va Xlorni (osh tuzi ko‘rinishida) sanoat miqyosida ajratib olish va 
qayta ishlashga yetarli miqdorda deb hisoblash mumkin. Okean suvi tarkibidagi erigan moddalarni olish 
(masalan oltin 1 km
3
okean suvida 4 kg erigan miqdorda bo‘ladi) iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. 
Kimyoviy element 
Tarqalishi, km
3
da tonna 
Suv
991 000 000 
Xlor
19 600 000 
Natriy
10 900 000 
Magniy
1 400 000 
Oltingugurt
920 000 
Kalsiy 
420 000 
Kaliy 
390 000 
Brom 
67 000 
Uglerod 
29 000 
Stronsiy 
8 300 
Atmosfera 
Atmosfera (yunoncha- «ἀτμός» — bug‘ va «σφαῖρα» — shar) – yerning gazsimon tashqi qobig‘i bo‘lib, 
u yer bilan birgalikda bir-butun holatda aylanadi va sayyorani kosmik nurlardan, meteoritlardan, hamda 
me’yoridan ortiq qizib yoki sovib ketishidan himoyalaydi. Atmosfera 78,08 % azot, 20,95 % kislorod, hamda, 
0,93 % argon gazlaridan iborat. Shuningdek, 0,03 % karbonat angidrid gazi mavjud. Qolgan elementlar 0,1 % 
miqdorda, bular asosan: vodorod, metan, is gazi, oltingugurt oksidi va ho kazolardir. 
Yer atmosferasi aniq ifodalanadigan ustma-ust qatlamlardan iborat. Atmosferani, yer sirtidan balandlik 
yuqorilagan sari harorat o‘zgarishiga ko‘ra, beshta asosiy sfera va ular orasidagi uchta o‘tish qatlamlariga 
ajratiladi. Ular quyidagilar: 
Sfera nomi 
Sferaning o‘rtacha 
balandligi 
O‘tish qatlami va
uning balandligi, 
km
Vertikal bo‘yicha 
haroratning o‘rtacha 
taqsimlanishi. 
Troposfera
Yer sirtidan 
tropopauzagacha 
Tropopauza: 

qutblarda 8 – 10; 

orta kengliklarda
10 – 12; 

tropiklarda 16 – 18. 
Har 1 km balandlikda 
o‘rtacha 6.5 °C ga pasayadi. 
Stratosfera
Tropopauzadan 50 – 55 
km balandlikkacha 
Stratopauza: 50 – 55 km 
qatlamda 
Stratopauzada −2.5 dan −12 
gacha yetadi. 
Mezosfera
Stratopauzadan 80 – 85 
km 
Mezopauza: 80 – 85 km 
qatlamda
Har 1 km balandlikda
3 – 4 °C ga pasayadi. 
Termosfera
80 – 85 km dan yuqori. 
− 
Muttasil ortib boradi va
120 km da ≈60 °C gacha, 
150 km da esa 700°C gacha 
yetadi 
Ekzosfera 
800–1000 km dan baland 
−
Balandlik ortishi bilan harorat 
ortadi
. 

---