Astronomiyadan ma’lumotnomalar

Kashf etilishi 
Kashf etgan olim 
Maykl Braun, Xose Luis Ortis 
Kashf etilgan joy 
Kaliforniya, AQSH / Andalusiya, Ispaniya 
Kashf etilgan sana 
28-dekabr, 2004 yil / 25-iyul 2005 yil. 
Haumeaning orbital ko‘rsatkichlari 
Perigeliy
 
34,494401 a.b. 
Afeliy
 
51,475447 a.b. 
Katta yarim o‘q
 (
α
) 
42,98492 a.b. 
Orbita ekstsentrisiteti
 (
e
) 
0,1975233; 
Siderik aylanish davri
 
102937 kun; 281,83 yil. 
Orbital tezligi
 (
v
) 
4,484 km/soniya; 
Peritsentr argumenti 
240,582838° 
Og‘ishi 
28,201975° 
Yo‘ldoshlari 
2 (Xiiaki, Namaka) 
Haumeaning fizik ko‘rsatkichlari
Sirt yuzasi (
S
) 
2·10
7
km
2
; 
Albedo
  
0,84 
Massasi (
m
) 
~(4,006±0,04)·10
21
kg; Ko‘rinadigan yulduz kattaligi
17,3
m
; 
O‘rtacha zichligi (
ρ
) 
~2,6-3,3 g/sm
3
; 
Mutloq yulduz kattaligi 
0,02
m
; 
O‘rtacha radiusi 
~718 km; 
Sirtidagi o‘rtacha harorat
50 К (-223 °C) 

---

Astronomiyadan ma’lumotnomalar
www.Orbita.Uz
kutubxonasi 
64
w
w
w
.O
r
b
it
a
.U
z
m
a
’
lu
m
o
tn
o
m
a
la
r
m
a
r
k
a
z
i.
Kichik sayyoralar – asteroidlar 
Asteroidlar – juda kichik o‘lchamlardagi mitti sayyoralardir. Ular 
asosan 
Mars
 va 
Yupiter
 orbitalar orasidagi, «Asteroidlar belbog‘i» deb 
yuritiladigan fazoda harakatlanadilar. Asteroidlarning o‘lchamlari bir 
necha 
yuz 
kilometrlargacha 
bo‘lishi 
mumkin. 
Eng 
kichik 
asteroidlarning diametri 1 km atrofida bo‘ladi. Asteroidlarda atmosfera 
mavjud bo‘lmaydi. 
1781 yilda 
Uilyam Gershel
 
Uran
sayyorasini ochdi. Uranning 
Quyosh
dan uzoqligi 
Titsius-Bode qonuniyatiga
muvofiq kelardi. Agar 
haqiqatan ham Titsius-Bode qonuniyati butun 
Quyosh tizimi
da amal 
qilsa, demak, Mars va Yupiter oralig‘ida ham qandaydir sayyora bo‘lish 
zarur edi. Shuni inobatga olib, XVIII asrning 90-yillarida Frans Ksaver, 
24 nafar astronom olimdan iborat ishchi guruh tuzib, Quyoshdan 
taxminan 2.8 a.b. masofada, ya’ni, Mars va Yupiter oralig‘idagi sayyorani qidirish ishlarini olib bordi. Biroq 
fan tarixidagi dastlabki asteroid – «Serera» tasodifan, 1801 yil, 1 yanvarda, Ksaver ishchi guruhiga mutlaqo 
aloqasi bo‘lmagan Italiyalik astronom 
Piatssi
 tomonidan kashf etildi. Bu yangi yuz yillikning birinchi tuni edi. 
Keyingi uch asteroid, Pallada, Vesta, va Yunona 1801-1807 yillar orasida kashf etildi. Vestadan keyin uzoq 
vaqt astronomik kuzatuvlar besamar ketib, boshqa asteroid koinotda yo‘q degan fikrga ham kelib qolindi. 
Keyingi, navbatdagi asteroid topilgunicha esa 38 yil vaqt o‘tdi. Uni Karl Lyudvig Xenke topdi va «Asteya» 
deb nomladi. Xenke salkam 2 yildan so‘ng «Gebu» asteroidini ham aniqladi. Shundan so‘ng astronomlar yana 
faol ravishda yangi asteroidlarni qidirishga tushdilar. Shundan so‘ng, ya’ni, 1845 yildan boshlab, har yili 
kamida bitta asteroid kashf etib kelinmoqda. Bu jarayonda faqat 1945 yil istisno bo‘lib, mazkur yilda fanda 
birorta ham yangi asteroid qayd qilinmagan. 
1891 yilda Maks Volf asteroidlarni topishning yangi usulini joriy etdi. Unga ko‘ra kuzatuvda o‘sha 
davrning ilg‘or texnologiyasi – fotokadrlarni ketma ket solishtirish usuli qo‘llanilardi, Volfning o‘zi 
(323)Bryusiyadan boshlab naq 248 ta asteroid kashf etdi. Volfgacha esa kuzatuvlar faqat vizual usulda olib 
borilar edi. Shu tufayli Volfgacha kashf etilgan asteroidlarning umumiy soni 300 dan oshmagan. 
Shuni ta’kidlash kerakki, 2007 yilda O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Astrofizika institutining Maydanak 
rasadxonasi ilmiy guruhi tomonidan, O‘zbekiston mustaqilligi davridagi dastlabki yangi asteroid kashf etildi. 
Uni Prezident Islom Karimovning taklifiga ko‘ra «Samarqand» deb nomlandi. «Samarqand» kichik 
sayyorasining tartib raqami - 210271 
Hozirgi vaqtga kelib, asteroidlarning umumiy soni 1 000 000 dan 1 900 000 gacha atrofida deb 
baholanadi. 2013 yil yanvar holatiga ko‘ra 97 853 768 ta diametri 1 km dan ortiq obyekt (ularning hammasini 
ham asteroid deb bo‘lmaydi, bunday obyektlarning ko‘pchiligi meteoroidlardir) aniqlangan va ulardan 
600 853 tasining orbitalari aniq hisoblanib, maxsus tartib raqami berilgan. 17 620 asteroid esa rasmiy 
nomlanishga ega. Barcha asteroidlarning umumiy vazni, Yer vaznining mingdan bir qismidan ham kichik.
«Asteroid» atamasini fanga 
Uilyam Gershel
 kiritgan bo‘lib, u yunoncha «ἀστεροειδής» - «yulduzsimon» 
degan ma’noni anglatadi. Gershelning bunday nomlanish berishiga, asteroidlarning teleskopdan qaralgan, 
koinotda xuddi yulduzlar singari nuqtaviy disk shaklida ko‘rinishi sabab bo‘lgan. Shakllangan an’anaga ko‘ra, 
muayyan va tartibli orbitaga ega asteroidlarga ayollar ismi, Orbitasida ma’lum tartibsizliklari bor asteroidlarga 
esa erkaklar nomi berilar edi. Keyinchalik bu an’anaga rioya qilinmay qo‘yilgan. Hozirda asteroidlarning 
hammasi ham o‘z nomiga ega emas: asteroidlar ichida faqat orbitasi to‘liq o‘rganilgan va harakat 
trayektoriyasi aniq hisob kitob qilinganlariga nom beriladi. Orbitasi aniq hisoblanmagan asteroidga faqat 
uning ochilgan vaqtini ifodalovchi tartib raqami biriktiriladi. Masalan 1950DA – 1950 yilning fevral oyining 
birinchi yarmida ochilgan birinchi asteroid. Bir yilda 24 ta yarimoy bo‘lgani uchun, lotin alifbosida esa 26 
harf bo‘lgani sababli, I (Bir soniga o‘xshash bo‘lgani uchun) va Z harflari belgilashda foydalanilmaydi. 
Asteroidga to‘liq nom berilganidan keyin, uning nomi oldida tartib raqami ko‘rsatilgan holatda yoziladi, 
masalan (1)Serera, (8)Flora. 
Ko‘plab asteroidlar orbitasining katta yarim o‘qi Quyoshdan 2.2 – 3.6 a.b. masofaga to‘g‘ri keladi. Ular 
o‘ziga xos «Asteroidlar belbog‘i»ni tashkil qiladi. Eng katta aylanish orbitasiga esa, Xiron asteroidi ega bo‘lib, 
u Saturn va Uran orbitalari oralig‘ida aylanadi. Perigeliyda bu asteroid Saturn orbitasi ichiga ham kirib qoladi.