yirik to'ldirgichlar bilan birga suvda qorilganda suyuq yoki plastik qorishma hosil
qiladi va asta-sekin qotishi natijasida sun'iy toshga aylanadi. Anorganik
bog'lovchilarni ishlatish va xossalariga ko'ra quyidagi guruhlarga bo'lish mumkin:
gidravlik ohak, qumtuproq qo'shilgan sement, pussolan portlandsement, toshqol
jarayonidan keyingi mustahkamligining ortishi kislotalar ta'sirida ham davom
etadi. Bunga kislotaga chidamli eruvchan suyuq shisha asosida olinadigan
9
Yuqorida keltirilgan bog'lovchilardan g'isht terish va suvoqchilikda
ishlatiladigan qorishmalar, beton va temir-beton konstruksiyalar hamda qotish
jarayoni avtoklav deb ataluvchi qozonlarda kechadigan buyumlar tayyorlanadi.
Qurilishlarda buyum xossalarini va bog'lovchi materiallarni tejash maqsadida
quyidagi maxsus qo'shimchalar ham ishlatiladi:
1. Bog'lovchi materiallarni chuchuk hamda sulfat tuzlariga to'yingan suvlar
ta'sirida chidamliligini oshirish maqsadida ishlatiladigan gidravlik yoki faol
mineral qo'shilmalar - trepel, opoka, diatomit, trasslar, pemza, vulqon kuli va tufi,
faol kremniy chiqindilari, kuydirilgan gil, gliyej, kuygan jinslar, toshqollar va
boshqalalar.
2. Bog'lovchi materiallarni tejash uchun to'ldirgichlar sifatida mayda qilib
tuyilgan qum, ohaktosh, dolomit, tabiiy changsimon kvars qumi, toshqol va
boshqalar.
3.Sementlarning tishlashuvini tezlatuvchi va susaytiruvchi materiallar:
tezlatuvchilar - kalsiy xlorid (CaCl
2
), natriy xlorid (NaCl), xlorid kislota (HC1),
eruvchan shisha (Na
2
SiO
3
), soda; susaytiruvchilar - gips, sulfat kislota, sulfit
oksidli temir va boshqalar.
4.Sementning
qotishini
tezlatuvchi
va
mustahkamligini
oshiruvchi
qo'shimchalar - kalsiy xlorid va xlorid kislota.
5. Beton va qorishmaning sovuqqa chidamliligini, plastikliligini oshirish
uchun ishlatiladigan organik va anorganik qo'shilmalar, sulfat spirt bardosi (SSB),
yetmak (ko'pirtiradigan daraxt ildizi), sovun chiqindisi, gil, bentonit, trepel va
boshqalar.
Bog'lovchi materiallarni ishlatishda ular quyidagi talablarga javob berishi
lozim: qorishmaning tishlashish davri, normal qorishma olish uchun suv miqdori,
suvning qorishma bilan birikish darajasi, tishlashishdagi issiqlik miqdori va
hokazolar.
Bog'lovchi materialni suv bilan qorishtirganda qattiq holatga o'tgunga qadar
ketgan vaqt uning tishlashish davri deb ataladi. Qorishmada suv qanchalik ko'p
bo'lsa, uning tishlashishi shuncha sekin bo`ladi. Shuning uchun normal qorishma
tayyorlashda awalo suv miqdorini aniqlab olish kerak. Har bir bog'lovchi uchun
suv miqdori uning og'irligiga nisbatan foiz hisobida standartlarda belgilangan
me`yor bo'yicha aniqlanadi.
Bog'lovchi material suv bilan qorishtirilganda fizik-kimyoviy jarayonlar
natijasida quyuqlasha boshlaydi, uning qo'zg'aluvchanligi kamayadi. Buni
bog'lovchi modda tishlashishning boshlanish davri, qo'zg'aluvchanligi butunlay
yo'qolgandan keyin esa oxirgi davri (qotish) deb ataladi. Tishlashish davriga qarab
bog'lovchilar quyidagi uch guruhga bo`linadi:
a) tez tishlashuvchi materiallar tishlashuvining boshlanish davri 3-10 daqiqa.
Bunday bog'lovchilarni ishlatish noqulay bo'lganligi sababli, unga tishlashishni
susaytiruvchi maxsus moddalar, masalan, qurilish gipsi qo'shiladi;
b) normal tishlashuvchi materiallar tishlashuvining boshlanish davri 30
daqiqa oxiri esa 12 soatgacha davom etadi. Bunday bog`lovchilarga beton va
qorishmalar tayyorlashda ko'p ishlatiladigan barcha sementlar kiradi;
10
d) sekin tishlashuvchi materiallar tishlashuvining oxirgi davri 12 soatdan
keyin boshlanadi.
Normal qorishma tayyorlashda suv (aslida bog'lovchining kimyoviy birikishi
uchun sarflanadigan suv) kerakli miqdordan ko'p olinadi. Shuning uchun qorishma
qotgandan keyin ham undagi mayda kapillyarlar va g'ovaklarda birikmagan erkin
suvlar ko'p bo'ladi. Erkin suvlar asta-sekin bug'lanib, sementning g'ovakligini
oshiradi. Binobarin, beton yoki boshqa qorishma tayyorlaganda suv miqdori ko'p
olinsa, uning g'ovakligi ortadi, natijada mustahkamligi kamayadi.
Barcha bog'lovchilar tishlashish va qotish jarayonida o'zidan issiqlik
chiqaradi. Bog'lovchining tishlashish davri va qotish jarayoni tez bo'lsa, uning
issiqlik chiqarishi ham ortadi.
Bog'lovchilarning o'zidan issiqlik chiqarish xususiyati, ayniqsa, sovuqda
beton va boshqa qorishmalar tayyorlashda katta ahamiyatga ega. Ammo juda yirik
yaxlit beton inshootlar qurishda, masalan, gidrotexnik qurilishlarda betonning ichki
qismidagi issiqlik tashqi qismidagiga nisbatan ortib (ayrim hollarda 100°C gacha
yetadi) harorat farqi ko'payadi. Natijada betonning notekis sovishi boshlanadi, bu
esa beton tanasida darzlar hosil bo'lishiga olib keladi. Shuning uchun, gidrotexnik
qurilishlarda o'zidan kam issiqlik chiqaruvchi maxsus sementlar ishlatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
